קונסט און קולטור

שלום־עליכם אויף דער העברעיִשער בינע

Sholem Aleichem on the Hebrew Stage

פֿון בני מער

אָפֿט מאָל, ווען מע רעדט וועגן דער דיסקרימינאַציע פֿון ייִדיש אין דער ייִדישער מדינה, גיט מען ווי אַ בײַשפּיל דעם פֿאַרווער צו שפּילן טעאַטער אויף ייִדיש אין די ערשטע יאָרן פֿון ישׂראל. פֿון דער אַנדערער זײַט האָט דווקא איינער פֿון די באַליבטסטע ייִדישע שרײַבערס יאָ געהאַט אַ שם אין ארץ־ישׂראל, כאָטש אויף עבֿרית.

אין זײַן דאָקטער־אַרבעט האָט ד״ר לייבל (לעאָניד) רויטמאַן אַנטדעקט אַז זינט די בראשיתדיקע יאָרן פֿון דער העברעיִשער בינע האָט מען פֿאָרגעשטעלט צענדליקער פּיעסעס פֿון שלום־עליכמען. אין מײַן סעריע שמועסן מיט ייִדישע פֿאָרשערס אין ישׂראל וועלן מיר דאָס מאָל רעדן מיט ד״ר רויטמאַן וועגן דעם פֿענאָמען.

---

וואָס איז שלום־עליכמס סוד?

ווען איך האָב נאָר אָנגעהויבן פֿאָרשן די טעמע, האָב איך אַנטדעקט אַז שלום־עליכם קומט תּמיד צו נוץ ווען אַ טעאַטער איז אַ נײַער, אָדער בשעת אַ תּקופֿה פֿון פֿאַרשידענע קריזיסן. אַחוץ דעם דאַרף מען זיך דערמאָנען אַז אין אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט איז כּמעט נישט געווען קיין שום העברעיִשע דראַמאַטורגיע. די טרופּע „חובֿבֿי הבמה העבֿרית” (ליבהאָבערס פֿון דער העברעיִשער בינע), וואָס איז געגרינדעט געוואָרן אין 1906, האָט געשפּילט שלום־עליכמס „צעזייט און צעשפּרייט” מיט דער איבערזעצונג פֿון מרדכי אזרחי־קרישעווסקי, איינער פֿון די ערשטע לערערס אין ארץ־ישראל, און ס׳האָט געהאַט אַ גרויסע הצלחה. שלום־עליכם אַליין האָט געהערט וועגן דעם, און געשריבן אַ וואַרעמען בריוו צו דער טרופּע.

אין די סוף צוואַנציקער יאָרן, האָט „הבימה טעאַטער״, וואָס איז שוין געווען באַרימט מיט איר אויפֿפֿירונג פֿון ש. אַנ־סקיס „דיבוק”, זיך געפֿונען אין אַמעריקע — אָן געלט, אָן אַ רעפּּערטואַר און אָן אַ רעזשיסאָר. „הבימה‟ איז געווען גוט אויף צרות, און קיין אַנדערע ברירה איז נישט געווען ווי צו פֿאָרן קיין ארץ־ישׂראל. פּראָפֿ’ דן מירון האָט מיר דערציילט — און דאָס ווייסט ער פֿון חנה ראָווינאַ, די „ערשטע דאַמע פֿון העברעיִשן טעאַטער‟ אַליין — אַז זי האָט דעמאָלט באַשלאָסן, אַז מע זאָל שפּילן אַ קאָמעדיע; גענוג שוין מיט די תּנ״כישע־העראָיִשע־מיסטישע דראַמעס! דאָס איז געווען אַ העלדישער אַקט פֿון ראָווינאַ, ווײַל זי האָט געװוּּסט אַז זי טויג נאָר פֿאַר דראַמעס. אַזוי האָט מען געשפּילט שלום־עליכמס „האוצר” (דער אוצר), וואָס האָט נישט לאַנג צוריק געהאַט אַ גרויסע הצלחה אין מאָריס שוואַרצס טעאַטער. דער איבערזעצער איז געווען י. ד. בערקאָוויטש, שלום־עליכמס איידעם, וואָס האָט פּונקט אין יענעם יאָר, 1928, געהאַט עולה געווען קיין ארץ־ישׂראל און געוואָרן אַ בעל־יועץ פֿון „הבימה‟. 

וואָס איז געווען דער חידוש פֿון אויפֿפֿירן „האוצר” [אַ באַאַרבעטונג פֿון שלום־עליכמס ווערק, „דער אוצר‟] אין „הבימה‟?

„האוצר” שפּילט נישט קיין קלענערע ראָלע אין דער געשיכטע ווי „הדיבוק”. „הדיבוק” האָט פֿאַרװאַנדלט אַ סטודיע אין אַ פּראָפֿעסיאָנעלן טעאַטער, און „האוצר” האָט געמאַכט פֿון אַ וואַנדערנדיקער טרופּע — אַ שטענדיקער טעאַטער. עס האָט אויך געשאַפֿן אַ קאָנטאַקט מיטן היגן עולם. ס’איז געווען זייער קלוג, אָנהייבן אַ נײַעם קאַפּיטל, דאָ אין ארץ־ישׂראל, מיט אַ קאָמעדיע. לכתּחילה האָט מען פּלאַנירט בעטן בײַ מאַרק שאַגאַל אַ דעקאָראַציע, אָבער ס׳איז נישט געגאַנגען. צום סוף האָט אריה אלחנני געצייכנט אַ גוטע מאָדערניסטישע דעקאָראַציע.

צי קען מען זאָגן אַז דורך „האוצר”, האָט דער ארץ־ישׂראלידיקער עולם זיך פֿאַרליבט אין שלום־עליכם?

דער עולם האָט שוין געקענט שלום־עליכם, און איז געווען זייער צופֿרידן זיך טרעפֿן מיט אים נאָך אַ מאָל, און אויף העברעיִש. 

פֿאַר וואָס האָט מען יאָ אויפֿגענומען שלום־עליכמען, און די אַנדערע ייִדישע שרײַבערס - נישט?

קודם־כּל, האָט מען אַנדערע ייִדישע פּיעסעס דווקא יאָ געשפּילט: גאָלדפֿאַדען, שלום אַש, י. ל. פּרץ אאַז״וו. צווייטנס, מיין איך אַז דער עולם האָט פּשוט געוואָלט גיין אין טעאַטער כּדי צו לאַכן און פֿאַרברענגען. 

צוליב דעם האָט מען ווײַטער געקליבן דווקא קאָמעדיעס, און נישט ערנסטע דראַמעס פֿון שלום־עליכם?

בײַ שלום־עליכם איז זייער שווער צו זאָגן וואָס הייסט אַ קאָמעדיע און וואָס הייסט אַ דראַמע. למשל, „שווער צו זײַן א ייִד” איז זייער דראַמאַטיש, אָבער די פּיעסע איז פֿאָרט אַ קאָמעדיע. דער עקספּערט פֿון ייִדישן טעאַטער, ד״ר יואל בערקאָוויטש, שרײַבט אַז שלום־עליכם האָט געוואָלט עס פֿאַרקויפֿן אין אַמעריקע, און אַ קאָמעדיע איז תּמיד גרינגער צו פֿאַרקויפֿן. 

צי איז שלום עליכם געוואָרן נאָך מער פּאָפּּולער נאָך דעם חורבן? קאַדיע מאָלאָדוואָסקיס בוך „פתחו את השער” (עפֿנט דעם טויער), למשל, איז דערשינען אין 1945 און טאַקע געעפֿנט אַ טויער פֿאַר ייִדישע קינדערלידער.

פֿאַר שלום־עליכמס װערק זײַנען אויך די דרײַסיקער יאָרן געווען זייער פֿרוכטבאַר, סײַ אין הבימה סײַ אין „האוהל” — דער טעאַטער וואָס איז געגרינדט געוואָרן אין יאָר 1925. אין „הבימה‟ האָט מען געשפּילט שלום־עליכמען יעדע צוויי יאָר. שפּעטער, אין 1943, האָט מען פֿאָרגעשטעלט „טובֿיה‟ [אין ישׂראל איז שלום־עליכמס „טבֿיה‟ געוואָרן „טובֿיה‟]. צי איז דאָס געווען אַ ווירקונג פֿונעם חורבן? איך גלייב אַז יאָ. „טובֿיה‟ איז געווען פּאַסיק צוליב די טעמעס פֿון שמד און די קאָמפּליצירטע באַציִונגען מיט די גויים. סוף־כּל־סוף האָט אַפֿילו חנה ראָווינאַ געשפּילט שלום־עליכם: זי איז געווען חוה, און אַ דאַנק איר שאַרם האָט זי זייער מצליח געווען. 

דו שרײַבסט אַז הבימה האָט געוויזן „טובֿיה‟ ווי אַן ערד־אַרבעטער, ווי די חלוצים אין ארץ־ישׂראל. עס זעט אויס גאָר אַנדערש ווי מע זעט אים שפּעטער אין „אַ פֿידלער אויפֿן דאַַך”.

נישט „הבימה‟ האָט אַנדעקט טובֿיה ווי אַן ערד־אַרבעטער; „האוהל‟ האָט עס פֿריִער געטאָן. אין זייער פּיעסע „מנחם־מנדל בעל חלומות” זעען מיר אי טובֿיה אי מנחם־מענדל: טובֿיה בלײַבט אויפֿן אָרט, אָבער ווי אַן ערד־אַרבעטער, און מנחם־מענדל איז דער לופֿטמענטש.

אַ חוץ דעם, זעט מען אין „אַ פֿידלער אויפֿן דאַך” אַ מילכיקער אָן קיין שום קאָנטאַקט מיט דער נאַטור, און צום סוף פֿאָרט ער קיין אַמעריקע. זאָל אים ווויל באַקומען, אָבער אין שלום־עליכמס „טבֿיה״ געפֿינט זיך נישט קיין שום רמז פֿון דעם. 

צי זײַנען געווען אַנדערע מיטלען צו דערנענטערן שלום־עליכם צו דער העברעיִשע בינע?

יאָ, אויך דער „קאמערי טעאַטער‟, וואָס איז געגרינדעט געוואָרן אין 1945, האָט געוואָלט האָבן שלום־עליכם פֿאַר זיך, און דאָס איז געווען „כּוכבֿים נודדים” (די בלאָנדזענדע שטערן). זיגמונט טורקאָוו, וואָס איז ערשט דעמאָלט געהאַט געקומען פֿון פּוילן, האָט עס רעזשיסירט. ער דערציילט אין זײַנע זכרונות אַז פֿריִער האָט ער זיך באַגעגנט מיט בערטע ווילענסקי, די פֿרוי פֿונעם באַרימטן קאָמפּאָזיטאָר משה ווילענסקי. זי האָט אים פֿאַרדרייט דעם קאָפּ, אַז נאָר זי קען שפּילן רייזל. טורקאָוו איז געווען זיכער אַז זי האָט אויך אַן אויער פֿאַר מוזיק, אָבער צום באַָדויערן, האָט זי דווקא גאָרנישט געקאָנט זינגען. די פּיעסע איז געווען אַזאַ דורכפֿאַל, אַז דרײַסיק יאָר לאַנג האָט דער „קאַמערי‟ זיך נישט דערװעגט זיך צו דערנענטערן צו שלום־עליכם. 

נאָר צוליב מאַדאַם ווילנסקי?

דעם אמת געזאָגט, איז עס געװען אַ דורכפֿאַל פֿון אַלע שטאַנדפּונקטן. טורקאָוו האט נישט פֿאַרשטאַנען די באַדינגונגען פֿון דער נײַער מדינה. מע קען נישט סתּם קאַלקירן. 

צי דאַרף מען טאַקע מאַכן פֿון שלום־עליכם אַ סאַברע בכּדי ער זאָל האָבן הצלחה אין ישׂראל?

יאָ, אָבער נישט דורך לײגן אים אַ טעמבעל־היטל אויפֿן קאָפּ. דאָס איז צו גראָב. אין אָט דער „קאַמערי‟ האָט מען שפּעטער געשפּילט „זהבֿ טורקי” (טורקישן גאָלד), אַדאַפּטירט פֿון שלום־עליכמס ווערק. מען האָט פֿאַרוואַנדלט קאַסרילעווקע אין אַ דרומדיקן ישׂראלדיקן שטעטל, אַ מין אופֿקים צי ירוחם פֿון אונדזערע צײַטן. מע האָט עס אַקטואַליזירט. למשל, דאָרט, אינעם „אוצר”, איז דאָ אַ פּאָליצמײַסטער וואָס הייסט האָלאָוועשקע, און אין דער „קאַמערי‟־פּיעסע איז ער געוואָרן קובי חתוכה, אַ ספֿרדישער נאָמען. פּונקט אַזוי האָט מען אויך אַקטואַליזירט גאָגאָלס „רעוויזאָר”. פֿאַר וואָס גאָגאָל יאָ, און שלום־עליכם נישט?

אין יאָר 2005 האָט אופֿירה העניג פֿון „החאן טעאַטער‟ געשטעלט די פּיעסע „עירם של האנשים הקטנים” (די שטאָט פֿון די קליינע מענטשעלעך, אין מײַן איבערזעצונג). איר אינטערפּרעטאַציע איז געווען בכּיוון אַ טונקעלע, אונטער דער השפּעה פֿון דן מירונס בוך „הצד האפל בחיוכו של שלום עליכם” (די טונקעלע זײַט פֿון שלום־עליכמס שמייכל). מע קאָן זאָגן אַז זי האָט אויסגעמעקט דאָס שמייכל פֿון שלום־עליכמס פּנים.

מיט שלום־עליכם קען מען אַלץ מאַכן. ווען איך זע וואָס מע טוט מיט אים, זע איך פֿאַר מײַנע אויגן זײַן שמייכלענדיק פּנים, וואָס איז גרײט אַלץ מוחל צו זײַן. צוליב וואָס דאַרף מען אַזוי באַאַרבעטן דאָס ווערק, אַזוי ווי העניג האָט געטאָן, אַז עס זאָלן דווקא פֿיגורירן סעקסועלע באַציִונגען צווישן די חדר־תּלמידים און דער קראַנקער טאָכטער פֿונעם מלמד, „באַשעפֿעניש”? דאָס פּאַסט פֿאַר באַשעוויסן אָבער נישט פֿאַר שלום־עליכם, וואָס האָט תּמיד מצליח געווען בײַם אַרויסווײַזן די שיינקייט פֿונעם ייִד אַפֿילו אין די סאַמע נישט־שיינע צײַטן. און דאָ איז געווען פּונקט פֿאַרקערט, מען האָט געזען כּמעט נאָר מיאוסקייט.

צי האָט מען אויפֿגעהערט שפּילן שלום־עליכם אויף דער העברעיִשער בינע?

הײַנט צו טאָג, צום באַדויערן — יאָ. אָבער „אַ פֿידלער אויפֿן דאַך” ווערט געשפּילט אינעם „קאַמערי‟ צוליב קאָמערציעלע סיבות און עס דינט זיי גאַנץ ווויל און ברענגט כּסדר אַן עולם. שלום־עליכם איז נישט אַליין. אין יאָר 2000 האָב איך געזען אין „הבימה‟ מיכאל גורעוויטשס אינטערפּרערטאַציע פֿון גאָלדפֿאַדענס „מכשפֿה”. עס איז געווען זייער אַ קלוגע און עלעגאַנטע באַאַרבעטונג, און געוואָרן אַ מין דענקמאָל נאָך דער אַשכּנזישער קולטור. צום סוף שטאַרבט איינער פֿון די אַקטיאָרן, און אַנשטאָט אַ הספּד זינגען אַלע אַקטיאָרן „ראָזשינקעס מיט מאַנדלען”. דער זאַל איז אויפֿגעשטאַנען, און מיטגעזונגען. שוין זיבעצן יאָר זײַנען אַריבער, און איך ווייס נישט צי הײַנט וואָלט מען אַזוי געטאָן. און אַזוי ווי איך זאָג אַז צו שלום־עליכמען קומט מען אָדער אין די קריזיסן אָדער בײַ די נײַע אָנהײבן, און עס איז נישט שיין צו ווינטשן אונדזערע טעאַטערס קריזיסן, איז ווינטש איך זיי „נײַע אָנהייבן‟.

צום סוף וויל איך דיך פֿרעגן: ווי אַזוי קומסטו צו שלום־עליכמען, און דווקא אויף דער העברעיִשער בינע?

אין בין געבוירן געוואָרן אין בעסעראַביע, אין דער שטאָט בעלץ. מען האָט טאַקע גערעדט ייִדיש אין מײַן שטוב, אָבער מײַן ברודער, וואָס איז עלטער פֿון מיר מיט פֿינף יאָר, האָט נאָך געזען די קרומע ייִדישע געסלעך, און איך בין שוין אַ קינד פֿון די סאָציאַליסטישע בלאָקן. אין יאָר 1975 האָט מען פֿאַרמאַכט אין מײַן שטאָט דעם רוסישן טעאַטער צוליב די נאַציאָנעלע מאָלדאָווישע שטרעמונגען, און אויך בײַ מיר האָט זיך דעמאָלט דערוועקט דער ייִדישער נאַציאָנאַלער גײַסט. שפּעטער, שוין דאָ אין ישׂראל, האָב איך זיך אין גאַנצן אָפּגּעגעבן מיט ייִדישע לימודים, און איך בין אַרײַן אין „בית שלום עליכם‟ אין יאָר 1993. 

ווען איך האָב אָנגעהויבן שרײַבן מײַן דאָקטאָראַט האָב איך געהאַט גאָר אַן אַנדערע טעמע. איך האָב געוואָלט שרײַבן וועגן ייִדיש אין בעסעראַביע, און בפֿרט וועגן ייִדישע שרײַבערס: פֿאַר וואָס אין בעסעראַביע, וווּ איז עס נישט געווען קיין שום סיסטעמאַטישע בילדונג אויף ייִדיש, זײַנען אַרויס אַזוי פֿיל ייִדישע שרײַבערס. אָבער אין איינעם אַ טאָג האָב איך זיך געכאַפּט, אַז איך וויל נישט שרײַבן וועגן דער טעמע. און אַזוי ווי איך אַרבעט אין „בית שלום עליכם‟, און עס איז אַן עבֿירה צו זיצן לעבן ברונעם און נישט טרינקען פֿונעם וואַסער, האָב איך באַשלאָסן צו שרײַבן וועגן מײַנע צוויי ליבעס: שלום־עליכם און טעאַטער.