אַ דעניש קול אין דער ייִדישער װעלט־ליטעראַטור

A Danish Voice in Jewish World Literature

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published January 22, 2017, issue of January 27, 2017.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

גאָלדשמידטס ראָמאַן איז אינטערעסאַנט ניט נאָר װי אַ קריטיק פֿונעם אײראָפּעיִשן אַנטיסעמיטיזם און ראָמאַנטישן אידעאַליזם, נאָר אױך צוליב זײַנע נאָװאַטאָרישע קינסטלערישע מיטלען. גאַנט גורלי אַנטפּלעקט פּאַראַלעלן צװישן יעקבֿ בענדיקסענס נע־ונד איבער אײראָפּע און אַפֿריקע און די װאַנדערונגען פֿון יעקבֿ אָבֿינו און זײַנע קינדער. אַזױ אַרום קערט זיך דער מאָדערער דענישער ייִד צו זײַן אוראַלטן הײמלאַנד. דער דאָזיקער ראָמאַן איז דער ערשטער סימן פֿון גאָלדשמידטס טיפֿן שפּראַך־היסטאָרישן אינטערעס אין די אוראַלטע סעמיטישע און כאַמיטישע לשונות. ער האָט געװידמעט די לעצטע יאָרן פֿון זײַן לעבן דער פֿאָרשונג פֿון אַלט־עגיפּטישע היִעראָגליפֿן, זוכנדיק דעם קװאַל פֿון דער מענטשלעכער שפּראַך אינעם אַלטן מצרים, װוּ עס האָט זיך אױסגעפֿורעמט די עיקרדיקע באַגריפֿן פֿונעם מאָדערנעם געדאַנקענגאַנג.

„אַ ייִד‟ איז אױך אינטערעסאַנט צוליב פֿילצאָליקע ייִדישע װערטער און אױסדרוקן, װאָס דער מחבר װאַרפֿט אַרײַן דאָ און דאָרט אינעם טעקסט, כּדי צו באַטאָנען די אױטענטישקײט פֿון זײַנע ייִדישע פּערסאָנאַזשן. גאָלדשמידט אַלײן איז דערצױגן געװאָרן אין די בעסטע דענישע שולן, און זײַן דעניש האַלט מען פֿאַר מוסטערהאַפֿטיק. לשון־קודש האָט ער זיך געלערנט װי אַ קינד בלױז אײן יאָר פֿאַר זײַן בר־מצװה, און ייִדיש האָט ער געהערט אין דער הײם. ער דערמאָנט זיך, אַז ער האָט געדאַרפֿט נאָכפֿרעגן בײַ זײַן פֿאָטער װעגן ייִדישע װערטער, װאָס ער האָט גענוצט אין זײַן בוך. לרובֿ (אָבער ניט אַלע מאָל) האָט ער זײ באַגלײט מיט דענישע איבערזעצונגען. צום באַדױערן, מאַכט גאַנט גורלי ניט קײן געהעריקן אַנאַליז פֿון אָט די דאָזיקע ייִדישע שפּראַך־עלעמענטן, װאָס װאָלט געקענט פּינקטלעכער דערװײַזן, פֿון װעלכע דיאַלעקטן זײ שטאַמען און װאָס קאָן מען פֿון זײ לערנען װעגן דער גערעדטער שפּראַך פֿון דענישע ייִדן אינעם נײַנצנטן יאָרהונדערט.

גאָלדשמידטס לעבן איז געװען פֿול מיט אַװאַנטורעס. ער האָט געהאַט עטלעכע ליבע־אַפֿערעס מיט קריסטלעכע און ייִדישע פֿרױען, פֿאַרבראַכט עטלעכע יאָר אין לאָנדאָן און אויך אָנגעשריבן עטלעכע מעשׂיות אױף ענגליש. ער האָט זיך אַקטיװ געמישט אין דער דענישער פּאָליטיק װי אַ זשורנאַליסט און אַ רעדאַקטאָר, און איז אַפֿילו אַרײַנגעזעצט געװאָרן אין תּפֿיסה פֿאַר זײַנע רעפּובליקאַנישע אַרטיקלען. אָבער דערבײַ האָט ער זיך געפֿילט אָפּגעפֿרעמדט פֿונעם דענישן נאַציאָנאַליזם. מען ציטירט אָפֿט זײַן רעדע, װאָס ער האָט געהאַלטן אױף אַ פּאַטריאָטישער פֿאַרזאַמלונג אין 1844: „איך בין אַ ייִד, װאָס װיל איך צװישן אײַך?‟ צו יענער צײַט איז ער נאָך ניט געװען קײן דענישער בירגער. ייִדן האָבן באַקומען בירגעררעכט אין דענמאַרק ערשט לױט דער ליבעראַלער קאָנסטיטוציע פֿון 1849.

גאַנט גורלי שליסט זײַן בוך מיט אַן אױפֿרוף צו „רעהאַביליטירן‟ גאָדלשמידטן װי אַ מאָדערנעם מחבר, װאָס האָט געלאָזט הערן זײַן דעניש־ייִדישן קול אין דער מאָדערנער װעלט־ליטעראַטור.