מענטשן און געשעענישן

דאָס ייִדישע לעבן אין אַ מעקסיקאַנער שטעטעלע

Jewish Life in a Mexican Village

פֿון עדי מהלאל

דאָס שטעטעלע סאַיוליטאַ שטייט אויפֿן ברעג פֿונעם פּאַציפֿישן אָקעאַן, אַ ביסל צפֿונדיק פֿון פּאָרטאָ־וואַיאַרטאַ, מעקסיקע. די פּרעכטיקע ברעגן, וועלכע ציִען צו זיך אינדלערס פֿון איבער צפֿון־אַמעריקע, צוזאַמען מיט די דזשונגלישע בערגלעך אַרום, האָבן פֿאַרוואַנדלט דאָס שטעטעלע פֿון פֿיר טויזנט תּושבֿים אין אַ פּאָפּולער וואַקאַציע־אָרט, וואָס באַשטייט אין געוויסע צײַטן פֿון יאָר פֿון כּמעט אַכט טויזנט נפֿשות.

צווישן די טוריסטן, וואָס קומען מאַסנווײַז פֿון די קאַלטע ראַיאָנען בײַם צפֿון־מערבֿ אַמעריקע און קאַנאַדע, איז לײַכט צו געפֿינען ייִדן אויכעט. מיט עטלעכע וואָכן צוריק, למשל, זענען די שוועסטער אילנה און קיקי ליפּסעט געקומען פֿון אָקלאַנד, קאַליפֿאָרניע, צו פּראַווען חנוכּה דאָ. זיי האָבן מיט זיך אײַנגעפּאַקט אַ חנוכּה־לאָמפּ און זענען פֿאַרפֿאָרן צום דרום. קיקי איז אַ מוזיק־לערערין פֿון קליינע קינדער אין אָקלאַנד, און אויך אין דער אָרטיקער שיל. נישט לאַנג צוריק האָט זי זיך אומגעקערט פֿון ישׂראל, וווּ זי האָט פֿאַרבראַכט צוויי יאָר ווי אַ סטעפּענדיאַנט פֿון דער „דורות‟־פֿונדאַציע. ווען איך האָב איר געזאָגט אַז איך בין אַ ישׂראל־געבוירענער איז זי געווען גליקלעך צו געפֿינען נאָך העברעיִש־רעדענדיקע דווקא אין אָט דעם „פּינטעלע‟ אויף דער מאַפּע.

איר שוועסטער אילנה האָט געמאָלט אַ קאָלירפֿולע סקיצע פֿון דעם לעבעדיקן סקווער אין צענטער פֿון סאַיוליטאַ, וווּ מענטשן שפּאַצירן, טאַנצן, קוקן אויף אַ פֿוסבאָל־מאַטש אויף אַ גרויסן עקראַן, און פֿאַרברענגען סתּם אַזוי. זי אַרבעט ווי אַן עצה־געבערין צו מוניציפּאַליטעטן און קהילות צו העלפֿן זיי אוסצוניצן די שטאָטישע לאַנדשאַפֿט אויף קינסטלערישע אופֿנים, און זאָגט אַז די סצענע דאָ אין סאַיוליטאַ איז אינספּירירנדיק.

אַ צווייטע טוריסטקע וואָס האָט מיטגעבראַכט אַ מנורה, דזשעניפֿער (ראָזענבערג) גרייהאַם, איז געקומען פֿונעם אײַנגאָס־ראַיאָן לעבן סאַן־פֿראַנסיסקאָ. דער נאָמען „גרייהאַם” איז פֿון איר טאַטן, וואָס האָט זיך מגייר געווען כּדי חתונה צו האָבן מיט איר מאַמען, אַ פֿרוי פֿון אַ פֿרומער ייִדישער משפּחה. דזשעניפֿער אַרבעט מיט פֿאַרצרהטע יונגע לײַט, און רעדט מיט ייִדישע קהילות ווי צו העלפֿן זייערע יונגע אין קריזיס, וועלכע באַדאַרפֿן כּשר עסן און אַנדערע סאָרטן רעליגיעזע באַדינונגען.

געטראָפֿן האָב איך דזשעניפֿערן אויפֿן דעק פֿונעם שיפֿל „טשיקאַ לאָקאַ‟ — אַ „שׂימחה־שיפֿל” [party boat], וואָס ברענגט פּאַסאַזשירן צווישן סאַיוליטאַ און די אַרומיקע אינדזלען. דער אייגנטימער פֿונעם שיפֿל איז אַ ישׂראל־געבוירענער, גיל דרורי.

גיל איז געבוירן געוואָרן אין ראשון־לציון. צו 14 יאָר, האָט זײַן טאַטע באַשלאָסן אַז די משפּחה זאָל עמיגרירן קיין לאָס־אַנדזשעלעס. דאָרט האָבן זיי געלעבט צווישן דער ריזיקער ישׂראלדיקער באַפֿעלקערונג. ווען גילס דעמאָלירונג־געשעפֿט איז צוליבן עקאָנאָמישן קריזיס געגאַנגען באַרג־אַראָפּ, האָט ער זיך אײַנגעפּעקלט און אַריבער קיין מעקסיקע. שוין 10 יאָר וואָס ער וווינט דאָ, און אַנטוויקלט בהדרגה אַ שיפֿל־טור געשעפֿט, Chicalocca Tours.

ער האָט איין זון אין ישׂראל, וואָס וווינט אין אַ קיבוץ, און אַ טאָכטער אין מעקסיקע, וואָס ער און איר מאַמע, אַ מעקסיקאַנערין, האָבן ביידע אויפֿזיכט איבער איר. אויף זײַנע אָרעמס זעט מען צוויי בולטע און רעפּרעזענטאַטיווע טאַטויִרונגען: אויף איינעם — אַ מגן־דוד מיט מאַריכואַנע־בלעטלעך; אויפֿן צווייטן — די נעמען פֿון זײַנע קינדער, עוז און סאָפֿיאַ, און אין צווישן — אַ מגן־דוד מיט אַ קרייץ. דער קרייץ, וואָס איז נישט אַזוי מוצא־חן זײַן ייִדישער חבֿרטע אין לאָס־אַנדזשעלעס — זאָגט ער — סימבאָליזירט זײַן טאָכטערס „געמישטן אָפּשטאַם‟.

קיין סאַליוטאַ קומען אינדלערס פֿון איבער דער וועלט. איינע פֿון די אָנערקענטע אינדנלערײַ־אינסטרוקטאָרן, ריסאַ מאַראַ מאַטשוטשאַ שלאַנגער, איז אַ ייִדישע, וואָס איז אויסגעוואַקסן אין די קאַטסקילס־בערג אין ניו־יאָרק און האָט אויך משפּחה אין ישׂראל. איר מאַמע, אַ היפּי פֿון אַ ייִדישער משפּחה אין ניו־יאָרק, איז אַרומגעפֿאָרן איבער מעקסיקע אין די 1970ער יאָרן, וווּ זי האָט זיך באַקענט מיט ריסאַס טאַטן, אַן אָרטיקער מעקסיקאַנער פֿישער. ווען ריסאַ איז געווען 2 יאָר אַלט, איז זי מיט דער מאַמען אַריבער קיין ניו־יאָרק. אויף אירע באַזוכן אין מעקסיקע יונגערהייט, איז זי געוואָרן „אַ ים־קינד‟. ווי אַ דערוואַקסענע האָט ריסאַ זיך אַריבערגעקליבן קיין לאָס־אַנדזשעלעס, כּדי אָנטייל צו נעמען אין דער פֿילם־אינדוסטריע. זי האָט מצליח געווען; אירע קורצע פֿילמען, וועלכע זי האָט רעזשיסירט, פּראָדוצירט, געשפּילט און אָנגעשריבן דעם סצענאַר דערצו, זענען שוין געוויזן געוואָרן אויף מער ווי 150 קינאָ־פֿעסטיוואַלן איבער דער וועלט.

צום באַדויערן, האָט איר טאַטנס שווערע קראַנקייט זי געצוווּנגען אַלץ צו פֿאַרלאָזן, און צו קומען וווינען מיט אים. אַ פּאָר חדשים שפּעטער איז ער געשטאָרבן, און איר געלט איז אין גאַנצן אויסגערונען. האָט זי צעוואָרפֿן זײַן אַש אינעם אָקעאַן, און באַשלאָסן צו בלײַבן נאָענט צו אים, אינדלענדיק זיך אין סאַיוליטאַ. די זון און די כוואַליעס האָבן איר געהאָלפֿן איבערקומען די מרה־שחורה נאָכן טאַטנס טויט. זינט דעמאָלט האָט זי אָנגעהויבן אַ פֿירמע וואָס באַדינט די אינדלערס וואָס קומען קיין סאַיוליטאַ — Surf It Out [אינדלט זיך אויס!] און זי העלפֿט אויך אָרגאַניזירן אַ יערלעכן קינאָ־פֿעסטיוואַל אין סאַיוליטאַ. לעצטנס, האָט איר מאַמע פּענסיאָנירט און זיך אויך באַזעצט אין מעקסיקע.

ריסאַ רעדט צוויי שפּראַכן און געהערט צו צוויי פֿעלקער, אָבער פֿילט זיך פֿאָרט נעענטער צו אירע ייִדישע וואָרצלען. זי האָפֿט אַז נאָכן לייענען דעם אַרטיקל, וועלן אירע קרובֿים פֿון ניו־יאָרק, סוף־כּל־סוף, אויך קומען צו פֿאָרן. איך און זי זענען אײַנשטימיק אַז קיין חרטה וועלן זיי נישט האָבן.