די ייִדישע סאַלאָניק

Jewish Salonica

ד״ר דעווין נער פּרעזענטירט זײַן בוך אינעם ניו־יאָרקער אוניווערסיטעט
ד״ר דעווין נער פּרעזענטירט זײַן בוך אינעם ניו־יאָרקער אוניווערסיטעט

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published January 31, 2017, issue of February 23, 2017.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

זײַענדיק אַן ערנסטע און אינפֿאָרמאַטיווע אַקאַדעמישע פֿאָרשונג, שאַפֿט דאָס נײַע בוך, אויסגעשפּרענקלט מיט אַזעלכע טשיקאַוועסן, אַ לעבעדיקן אימאַזש פֿונעם אַמאָליקן ייִדישן לעבן אינעם „באַלקאַנער ירושלים‟. נער פֿאָקוסירט זיך אויף גאָר אינטערעסאַנטע סאָציאַלע פּראָצעסן, וועלכע זענען פֿאָרגעקומען ווען די אָטאָמאַנישע אימפּעריע איז בטל געוואָרן און גריכנלאַנד איז געוואָרן אַן אומאָפּהענגיקע מלוכה. נאָך דער טערקיש־גריכישער מלחמה (1919־1922) האָט מען געשלאָסן אַן אַכזריותדיקן אָפּמאַך: אַ האַלב מיליאָן טערקישע מוסולמענער האָט מען פֿאַרטריבן קיין טערקײַ, און אָנדערטהאַלבן מיליאָן פּראַוואָסלאַוונע קריסטן — פֿון טערקײַ קיין גריכנלאַנד.

די סאַלאָניקער ייִדישע צײַטונג „אַקסיאָן“ („אַקציע“), 1938
די סאַלאָניקער ייִדישע צײַטונג „אַקסיאָן“ („אַקציע“), 1938

אַחוץ די ייִדיש־שטאַמיקע שבתי־ׁצבֿיניקעס, וועלכע זענען געווען פֿאַררעכנט פֿאַר מוסולמענער, האָט מען געלאָזט די ייִדישע באַפֿעלקערונג צו רו. אַנשטאָט דער לאַנגאָניקער באַקאַנטער מאַכט פֿונעם סולטאַן זענען אין שפּיץ אָנגעקומען קריסטלעכע נאַציאָנאַליסטן. די סאָציאַליסטן, ציוניסטן, פֿרומע און וועלטלעכע ייִדישע קרײַזן האָבן פֿאָרגעלייגט אייגענע פּראָגראַמען ווי אַזוי מע זאָל זיך באַציִען צו דער „העלעניזאַציע” פֿון גריכנלאַנד.

לויט דער ייִדישער טראַדיציע ווערן די גריכן — יוונים — געוויינטלעך באַטראַכט ווי אַמאָליקע געפֿערלעכע שׂונאים. אַ סך ייִדישע תּושבֿים פֿון סאַלאָניק האָבן זיך געגעבן אַן עצה, ווי אַזוי מע קאָן ווערן געטרײַע פּאַטריאָטישע „העלעניסטן‟ און פֿאָרט בלײַבט ייִדן פֿון אַ גאַנץ יאָר. אינעם יאָר 1933 האָט די סאַלאָניקער קהילה אויסגעקליבן דעם נײַעם הויפּט־רבֿ, צבֿי קאָרעץ – דווקא אַ מאָדערנעם ווינער אַשכּנזי מיט אַ וועלטלעכער אוניווערסיטעט־בילדונג וועלכער האָט זיך אויסגעלערנט לאַדינאָ און גריכיש. ווײַט נישט אַלע אָרטיקע ייִדן זענען אָבער געווען צופֿרידן מיט אַזאַ שטאָט־רבֿ; זיי האָבן געטענהט, אַז מיט זײַן קינסטלעך אויסגעלערנטער שפּראַך איז ער נישט מסוגל צו פֿאַרשטיין די ספֿרדישע נשמה.

בדרך־כּלל האָבן די קריסטן זיך קאַלט באַצויגן צו די „גריכן פֿון משהס גלויבן‟. פֿונעם ייִדישן צד האָבן זיך באַוויזן אַ סך פֿאַרברענטע פּאַטריאָטן, וועלכע זענען געווען גרייט צו פֿאַלן אַ קרבן — און צו מאָל טאַקע געפֿאַלן — פֿאַר „אונדזער ליבן גריכישן היימלאַנד‟. אין די שולן זענען אָנגעגאַנגען שאַרפֿע דעבאַטעס, אויף וועלכע שפּראַכן מע זאָל שטעלן דעם שטאַרקסטן טראָפּ: גריכיש, ייִדיש־שפּאַניש, העברעיִש צי פֿראַנצייזיש — פּאָפּולער אין פֿאַרמעגלעכע מאָדערנע קרײַזן. ס׳איז אויפֿגעקומען אַ נײַער דור „העלעניסטישע ייִדן‟ – נאַטירלעכע גריכיש־רעדערס, פֿעסט פֿאַרבונדן מיט דער אַלגעמיינער קולטור פֿונעם לאַנד. אין דער זעלבער צײַט האָט די ייִדיש־שפּאַנישע פּרעסע זיך אויך צעבליט.

ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז נער באַנוצט זיך נישט מיטן טערמין „לאַדינאָ‟, ווען ער רעדט וועגן דער טראַדיציאָנעלער שפּראַך פֿון די סאַלאָניקער ייִדן, ווײַל דער דאָזיקער טערמין האָט זיך דאָרטן קיין מאָל נישט פֿאַרשפּרייט. די אָרטיקע ספֿרדים האָבן גערופֿן זייער לשון שפּאַניש, אָבער קלאָר פֿאַרשטאַנען, אַז זייער ריידעניש האָט אַ ספּעציפֿישן ייִדישן טעם.

אַחוץ דעם דערמאָנטן שפּראַכנקאַמף אין די שולן ווערן אינעם בוך כּמעט אין גאַנצן נישט דערמאָנט די לינגוויסטישע באַזונדערקייטן פֿון ייִדיש־שפּאַניש. אין זײַן אוניווערסיטעט פֿאַרנעמט זיך נער אָבער כּסדר מיט דער שפּראַך און האָט אָנגעזאַמלט אַ ריזיקע ביבליאָטעק פֿון ביכער, פּעריאָדישע אויסגאַבעס, בריוו און אַנדערע דאָקומענטן אויף לאַדינאָ.

צום באַדויערן האָט דער עקספּערימענט מיטן „ייִדישן העלעניזם‟ און די ווײַטערדיקע אַנטוויקלונג פֿון לאַדינאָ־ליטעראַטור אין סאַלאָניק זיך טראַגיש איבערגעריסן בעת דעם חורבן. אין דער שטאָט, וווּ די ייִדישע באַפֿעלקערונג פֿאַר דער מלחמה האָט באַטראָפֿן 50 טויזנט נפֿשות, וווינען הײַנט בלויז בערך 1,300 ייִדן. די גרויסע היסטאָרישע ירושה פֿונעם צעשטערטן „באַלקאַנער ירושלים‟ פֿאָדערט אָבער ווײַטערדיקע פֿאָרשונגען, און די שטאָט, וווּ עס געפֿינט זיך שוין אַ ייִדישער מוזיי, נייטיקט זיך אין נײַע דענקמעלער פֿונעם אַמאָליקן ייִדישן לעבן.