אַן אַלטער ספֿר וואָס פּריידיקט ליבשאַפֿט צווישן פֿעלקער

An Old Religious Text That Calls For Universal Love

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published March 07, 2017, issue of March 29, 2017.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

הײַנט בלײַבט דער „ספֿר הברית‟ צום מערסטן באַקאַנט דווקא צוליב דעם „מאָדנעם‟ טראָפּ אויף די דאָזיקע ענינים, ווי אויך ווי אַ ספֿר, וווּ עס ווערן כּסדר באַטראַכט וויסנשאַפֿטלעכע אָדער כּמו־וויסנשאַפֿטלעכע טעמעס. דעם 19טן פֿעברואַר, נאָך איינער פֿון די שבתדיקע דיסקוסיעס וועגן טראָמפּ און די פּליטים, איז אויף דער וועבזײַט YUTorah.com דערשינען אַן אַרטיקל פֿון הרבֿ דוד עניטגאָף וועגן דעם ענין „נעשׂה ונשמע‟ און דעם „ספֿר־הברית‟, וואָס ווערט דערמאָנט אין דער פּרשה „משפּטים‟. צום באַדויערן, דערמאָנט נישט דער מחבר, אַז ס׳איז פֿאַראַן אַ באַקאַנטער ספֿר מיט אַזאַ נאָמען, וואָס שטאַמט טאַקע פֿון דער דאָזיקע פּרשה, וואָס מיר האָבן געלייענט נישט לאַנג צוריק. להיפּוך צום הײַנטיקן דור, ווען אַ ייִד פֿון אַ גאַנץ יאָר האָט געלייענט „משפּטים“ מיט צוויי־דרײַ דורות צוריק, וואָלט ער זיכער אַסאָציִיִרט די פֿראַזע אינעם פּסוק מיטן באַקאַנטן ספֿר.

אַמעריקאַנער פֿרויען, אָנגעטאָן ווי מוסולמענער, שטייען מיט אַ פּלאַקאַט וווּ עס שטייט אויף ענגליש „ואָהבֿתּ לרעך כּמוך‟ [האָב ליב דײַן פֿרײַנד ווי זיך אַליין], אין פֿיניקס, אַריזאָנע
אַמעריקאַנער פֿרויען, אָנגעטאָן ווי מוסולמענער, שטייען מיט אַ פּלאַקאַט וווּ עס שטייט אויף ענגליש „ואָהבֿתּ לרעך כּמוך‟ [האָב ליב דײַן פֿרײַנד ווי זיך אַליין], אין פֿיניקס, אַריזאָנע

נאָך דער ערשטער אויסגאַבע אין 1797, איז דער „ספֿר־הברית‟ אינגיכן געוואָרן אַם עכטער „בעסטסעלער‟. אַ ריי ווערסיעס אויף ייִדיש און לאַדינאָ האָבן זיך פֿאַרשפּרייט במשך פֿונעם 19טן יאָרהונדערט סײַ אין מיזרח־אייראָפּע, סײַ אין די ספֿרדישע לענדער. דער אָפּטייל וועגן דער אַלמענטשלעכער ליבשאַפֿט איז געדרוקט געוואָרן ווי אַ באַזונדערער ספֿר אין סאַלאָניק. פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה זענען דורכשניטלעכע ייִדישע משפּחה, מענער און פֿרויען, געווען גוט באַקאַנט מיטן „ספֿר־הברית‟.

ד״ר דוד רודערמאַן, דער באַקאַנטער היסטאָריקער פֿונעם פּענסילוועניע־אוניווערסיטעט, האָט מיט צוויי יאָר צוריק אַרויסגעגעבן גאָר אַן אינטערעסאַנט בוך וועגן דער געשיכטע פֿונעם דאָזיקן ספֿר. דער מחבר רעקוסנטרויִרט די אינטעלעקטועלע אַטמאָספֿער, וואָס האָט געהערשט בײַ די געבילדעטע ייִדן אין סוף 18סטן יאָרהונדערט און שילדערט די עקלעקטישע וועלט פֿון רבי פּנחס־אליהו הורוויצס געדאַנקען־גאַנג. אַ געבוירענער אין ווילנע, האָט הורוויץ געוווינט אין בערלין, האַג און לאָדנאָן, בלײַבנדיק אַ מיזרח־אייראָפּעיִשער ייִד. ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז אין דער הקדמה צום „ספֿר־הברית‟ דערמאָנט ער, אַז לכתּחילה האָט ער עס אָנגעשריבן „אויפֿן לשון פֿון זײַן פֿאָלק‟ – הייסט עס, אויף ייִדיש – און דערנאָך אַליין איבערגעזעצט אויף לשון־קודש. צוליב דעם, מסתּמא, טראָגט דער טעקסט אַ באַזונדערס פֿאָלקישן טעם.

הורוויץ איז געווען גאָר אַ טיפֿער מקובל, ווי מע זעט קלאָר אין זײַן פּירוש „טעם עצו‟ צום באַקאַנטן קבלה־ווערק „משנת חסידים‟. אַ צאָל זײַנע אַנדערע קבלה־ספֿרים, ווי עס זעט אויס, זענען פֿאַרשוווּנדן געוואָרן. אַ גרויסן טייל פֿון זײַן פֿאָלקס־ווערק – „ספֿר־הברית‟ – פֿאַרנעמט פּראָפּאַגאַנדע פֿון קבלה־לערנען, קאָמבינירט מיטן רוף צו ברודערשאַפֿט צווישן פֿעלקער און רעליגיעס. ס׳זעט אויס, ווי הורוויץ האָט געשאַפֿן אַ חידושדיקן סינטעז צווישן קבלה־עטיק און די אידעאַלן פֿון דער פֿראַנצויזישער רעוואָלוציע.

הורוויץ האָט אָנגעהאַלטן פֿרײַנדלעכע באַציִונגען סײַ מיט אַזעלכע רבנישע פֿיגורן, ווי דער „חתם־סופֿר‟, דעם גרינדער פֿון דער הײַנטיקער חרדישער באַוועגונג, סײַ מיט מאָדערנע וויסנשאַפֿטלער און משׂכּילים. קריטיקירנדיק פֿילאָסאָפֿיע, באַטראַכט ער כּלערליי פֿילאָסאָפֿישע טעמעס און לויבט באַזונדערס די קאַנטיאַנער שיטה אין פֿילאָסאָפֿיע. הורוויץ איז געווען אַ זעלטענער כּל־בוניק, וועלכער פֿלעכט צונויף אין זײַן ספֿר אַ באַראָקאָ־בילד פֿון פֿילאָסאָפֿיע, וויסנשאַפֿט און קבלה, ראָמאַנטיזם, השׂכלה און פֿרומקייט, ייִדישע און אַלמענטשלעכע מאָטיוון.

אין זײַן בוך, דערציילט רודערמאַן וועגן אַ צאָל אינטערעסאַנטע און פֿאַרשיידנאַרטיקע השפּעות, וואָס דער „ספֿר־הברית‟ האָט איבערגעלאָזט אין דער ייִדישער וועלט, פֿון רבי נחמן בראַצלעווער און אַחד־העם ביז די מיזרחדיקע חכמים אין סיריע און אַלזשיר. רודערמאַן באַמערקט, אַז פֿאַרשיידענע טשיקאַווע דערציילונגען, ווי עס פֿיגורירט אין הורוויצס ווערק, זענען אויך פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן אינעם „פֿאָרווערטס‟. יצחק באַשעוויס האָט ליב געהאַט דעם „ספֿר־הברית‟ און האָט איבערגעגעבן, אַז בײַ זײַן מאַמען איז עס געווען אַ טײַערער אוצר פֿון רוחניות.

צוליב דער אַמאָליקער אויטאָריטעט און פּאָפּולאַריטעט, בלײַבט דער „ספֿר־הברית‟, אין טעאָריע, אָנגענומען ווי גלאַט־כּשר אין דער פֿרומער וועלט. די שיינע ירושלימער אויסגאַבע פֿונעם יאָר תּש״נ (1989-1990) האָבן אַרויסגעגעבן די פֿרימסטע ייִדן אין מאה־שערים. אָבער ווייניק חרדים הײַנט־צו־טאָג שטודירן עס סיסטעמאַטיש און בלויז געציילטע יחידים דערוועגן זיך אָנצונעמען ערנסט הורוויצס פֿרײַנדלעכן צוגאַנג צו דער נישט־ייִדישער וועלט.

עס ווילט זיך האָפֿן, אַז רודערמאַנס בוך וועט העלפֿן צו געבן דעם „ספֿר־הברית‟ און אַנדערע ספֿרים מיט אַזעלכע ברייטע דעות אַ נײַ לעבן. דעמאָלט, אפֿשר, וועט דער עולם אין די שילן, אַזוי ווי מיט 100 יאָר צוריק, נישט קוקן קרום, ווען מע רעדט וועגן וועלט־יושר און ליבשאַפֿט צווישן אַלע מענטשן.