„ווען לאַכט אַ ייִד“: אַ נײַע זאַמלונג ייִדישער הומאָר

When A Jew Laughs: A New Collection of Jewish Humor

פֿון איציק גאָטעסמאַן

Published March 16, 2017, issue of March 29, 2017.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

דער איינציקער ייִדישער אַספּעקט פֿון דעם וויץ, קען מען טענהן, איז וואָס די בעלי־אַכסניא אין מיזרח־אייראָפּע זענען געווען ייִדן, און מע האָט דאָס באַטראַכט ווי אַ ייִדישע פּרנסה. דערצו, איז די אומעטישקייט פֿונעם בעל־אַכסניא, אַ שווינדלער, אַ פֿאַרשפּרייטער סטערעאָטיפּ וואָס ייִדן אַליין דערציילן וועגן אַנדערע ייִדן, ווי מע לייענט אין דעם וויץ. אָבער עס זענען פֿאַראַן קאַטעגאָריעס פֿון וויצן וואָס בלויז ייִדן דערציילן, ווײַל זיי זענען טיף אײַנגעוואָרצלט אינעם ייִדישן לעבן — וועגן ייִשובֿניקעס, ליטוואַקעס, חסידים, חזנים און אַנדערע.

צוליב די דרײַ איבערזעצונגען פֿון יעדן וויץ האָט דער זאַמלער געדאַרפֿט זיך האַלטן בײַ די קירצערע וויצן און דאָס איז אַ שאָד, ווײַל מע פֿילט נישט דעם טעם פֿון אַן אייגנאַרטיקן ייִדישן אופֿן פֿון דערציילן אַ וויץ, וואָס דאָס קען מען ספּעציעל פֿילן אין אָלשוואַנגערס צוויי בענד וויצן „רויטע פּאָמעראַנצן“ און „לחיים“.

יעדער איינער האָט זײַן אייגענעם געשמאַק וואָס שייך הומאָר און ס’רובֿ וויצן אין דער זאַמלונג זענען טאַקע ווערט געווען איבערצודרוקן. מסכּים בין איך נישט, אָבער, מיטן אויסקלײַב אינעם קאַפּיטל „פֿעפֿערדיקע וויצן“. איך האַלט זיך נישט פֿאַר איבערצניעותדיק; אין דעם האַנדלט זיך עס נישט. די באַציִונג צו פֿרויען וואָס דער הומאָר אינעם קאַפּיטל דריקט אויס, רופֿט הײַנט נישט אַרויס קיין געלעכטער, אַפֿילו נישט קיין שמייכל. די צײַטן האָבן זיך געביטן, און איך האַלט, אַז אין אַזוינע וויצן זאָל מען פֿאַרגעסן. די איראָניע, אַוודאי, איז וואָס דווקא די „פֿעפֿערדיקע“ וויצן זענען די זעלבע וואָס דויערן אינעם פֿאָלקסמויל ממש הונדערטער יאָרן.

נאָך אַ חסרון איז וואָס די איבערזעצונגען האָט מען גראַפֿיש נישט שיין געמאַכט. עס זעט אויס אָנגעוואָרפֿן. די עסטעטיק פֿונעם באַנד איז געפֿאַלן אַ קרבן, כּדי צו דערגרייכן וואָס מער לייענער.

פֿאַרן מבֿין פֿון ייִדישן הומאָר וועט מען אין דער זאַמלונג נישט קיין סך נײַע מאַטעריאַלן געפֿינען, אָבער דער באַנד דינט ווי אַ גוטן אַרײַנפֿיר אין דער ייִדישער „הומאָריסטיק“ און דעריבער קען ער זײַן אַ פֿײַנע מתּנה. אין „ווען לאַכט אַ ייִד“ וועט מען געפֿינען די גוט־באַקאַנטע כעלעמער מעשׂיות און די חריפֿותדיקע וויצן פֿון הערשעלע אָסטראָפּאָליער. אָבער, דער עיקר, וועט מען, דורך דעם הומאָר זיך פֿאַרטיפֿן אינעם ייִדישן וועלטבאַנעם פֿון מיזרח־אייראָפּעיִשן ייִדנטום, וואָס נאָר אַ וויץ קען אויסדרוקן אויף אַזאַ קורצן אופֿן, ווי למשל:

שמועסן צוויי ידידים. רופֿט זיך אָן איינער:

— זעסט, דו פֿרעגסט מיך ניט אַפֿילו וואָס איך מאַך.

— אוי, טאַקע. וואָס מאַכסטו?

— בעסער פֿרעג ניט.