נחמה ליפֿשיץ ע״ה — אַ בת־קול פֿון ייִדישן אויסדויער און בטחון

Nehama Lifshitz – A Divine Voice of Hope and Survival


פֿון דובֿ־בער קערלער

Published April 25, 2017, issue of April 27, 2017.

מע האָט זי באַקרוינט אויף כּלערליי אופֿנים. „דער סאָלאָוויי פֿון ייִדישן געזאַנג‟, „די שטים פֿונעם סאָוועטישן ייִדנטום”, „דאָס קול פֿון דער ייִדישער נשמה” אאַז״וו. מע וואָלט געמעגט אויך פֿאָרלייגן: דאָס בת־קול פֿון ייִדישן אויסדויער און בטחון.

איר עצם באַווײַזן זיך אין 1956 ווי אַ יונגע ברויזנדיקע זינגערין, אַ טיף אָריגינעלע קינסטלערין פֿון ייִדישן ליד, איז אַליין געווען אַ נס, אַן אויסגעבענקטער ייִדישער „אַף־על־פּי־כן” נאָך דעם דערשיטערנדיקן חורבן, ובפֿרט נאָך בלויז קנאַפּע דרײַ יאָר נאָך דער סטאַלינישער מאָרד־אַקציע איבער דער ייִדישער קולטור אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד. איצט אַז נחמה ליפֿשיץ האָט אונדז פֿאַרלאָזט, וועלן אונדזערע קענער און פֿאָרשער זיך אפֿשר אונטערגאַרטלען בעסער צו באַנעמען איר גוואַלדיקן קינסטלערישן אויפֿטו מיט זײַן ברייטער, ווירקלעכער קולטורעלער און געזעלשאַפֿטלעכער רעזאָנאַנץ.

מע האָט זי ניט ווייניק פֿאַרגליכן מיט אַנדערע גרויסע קינסטלער פֿון געזאַנג. אין 1965 איז אין מאָסקווע דערשינען די רוסישע איבערזעצונג פֿון עדיט פּיִאַפֿס מעמואַרן. איך אַליין האָב צו יענער צײַט, אַ זיבניעריקער בחורעץ און שוין אַ שטיקל „מבֿין” אויף נחמהס זינגען, זיך צוגעהערט מיט נײַגער ווי־אַזוי די טאַטע־מאַמע און זייערס אַ נאָענטער חבֿר, אַליין אַ געוועזענער ייִדישער אַקטיאָר — אַלעקסאַנדר הערצבערג — האָבן אַרומגערעדט די מעמואַרן פֿון דער גרויסער פֿראַנצויזישער שאַנסאָן־זינגערין, און פֿאַרגליכן די בולטע ענלעכקייטן צווישן עדיט פּיִאַף און אונדזער נחמה. ביידע ניט קיין איבעריק הויכע; ביידע מיט טיפֿע, הגם פּרינציפּיעל פאַרשיידנאַרטיקע, שטימען; ביידע שטראַלנדיק מיט אַזוי פֿיל טיף־רירנדיקער אויסדריקלעכקייט. צופֿעליק האָבן ביידע אויף אַ קורצינקער ווײַלע געזונגען אין דער זעלביקער שטאָט, ווען נחמה ליפֿשיצײַטע (מיט דעם „פֿאַרליטווישטן” נאָמען איז זי באַרימט געוואָרן איבערן גאַנצן סאָוועטן־פֿאַרבאַנד) איז אויפֿגעטראָטן מיט מישאַ אַלעקסאַנדראָוויטש אין פּאַריז אין 1958.

דער פֿאַרגלײַך מיט עדיט פּיִאַף מאַכט אָבער אויך קלאָר דעם גוואַלדיקן אונטערשייד צווישן די צוויי געזאַנג־קינסטלערינס. איינע איז דאָס קול פֿון אַ סענסיטיוון און הויך טאַלענטירטן יחיד, וואָס רופֿט זיך אַזוי שטאַרק אָפּ אין די הערצער פֿון אירע אומצאָליקע פֿאַרהערער, בשעת די צווייטע איז ניט מער, ניט ווייניקער — דאָס לעבעדיקע קול פֿון אַ, שיִער פֿאַרשטומטן און, צום גרויסן טייל, פֿאַרטיליקטן ציבור: דעם ייִדישן פֿאָלק אין רוסלאַנד, ליטע און אוקראַיִנע.

גראָד יענע יאָרן, אין די 1960ער, זענען אויך אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד שטאַרק פּאָפּולער געוואָרן די אַמעריקאַנער צווילינג־שטערן — די שוועסטער בערי. אַ יאָר נאָך נחמהס באַזוך אין פּאַריז זענען זיי אַפֿילו געקומען קיין מאָסקווע. למעשׂה זענען זיי ביז הײַנט אָן אַ פֿאַרגלײַך מער באַקאַנט און באַליבט אין רוסלאַנד איידער אין זייער אייגן היימלאַנד. לשם קאָנטראַסט, איז כּדאַי צו פאַרגלײַכן זייערע מונטערע, כּלומרשט עטוואָס־„געדזשעזטע” אינטערפּרעטאַציעס פֿון ייִדישן ליד און געזאַנג מיט נחמהס קונסט. די שוועסטער בעריס ברייטער דערפֿאָלג און זייער אַרטיסטישער אויפֿטו איז אויך געווען אַ שטיקל נס יענע יאָרן אין דער אַלץ מער ייִדיש־אָפּגעפֿרעמדטער אַמעריקע. מע קען אַפֿילו זאָגן אַז זיי זײַנען געווען די פֿאָרויסגייער פֿונעם שפּעטער אויפֿגעטויכטן אינטערעס צו ייִדיש און צו ייִדישער מוזיק איבער די רחבֿותדיקע קאַמפּוסן פֿון אָנקל סעמס מדינה. ס’איז אָבער אַן אַנדער מין זשאַנער: דער אופֿן און סטיל פֿון זינגען און אויפֿטרעטן איז אַנדערש, ווי אויך דער אינהאַלט און די מוזיקאַלישע אַראַנזשירונג מיט זייערע אָפֿט בולט פֿאַרשיידנאַרטיקע מוזיקאַלישע אַסאָציִאַציעס און פּאָעטישע אינטערטעקסטן און אַלוזיעס.

איבערלאָזנדיק די מוזיקאַלישע זײַט פֿאַר די ריכטיקע קענער, וויל איך באַמערקן, אַז עס איז דאָ אַ גרויסער אונטערשייד וואָס שייך דעם מין לידער וואָס זײַנען אַרײַן אינעם רעפּערטואַר פֿון די שוועסטער בערי אַקעגן יענע וואָס נחמה ליפֿשיץ האָט אויסגעקליבן צו זינגען. לויט מײַן פֿאַרשטאַנד שטאַמט אַ באַדײַטנדיקע צאָל פֿון די שוועסטער בעריס רעפּערטואַר פֿון די שוין פֿריִער פּאָפּולער געוואָרענע טעאַטער־לידער און אַנדערע וואָס אַ ריי טאַלאַנטירטע אַמעריקאַנער ייִדישע מוזיקער און מחברים האָבן געשאַפֿן אין אַמעריקע. די שוועסטער האָבן אויך באַנײַט געוויסע עלטערע פֿאָלקסלידער, אָבער זייערע זאַפֿטיקע „שלאַגערס” זענען לאַוו דווקא פֿון יענעם „פֿאָלקס־ייִחוס”.

דאַקעגן זשע נחמה ליפֿשיצס רעפּערטואַר פֿאַרמאָגט אי נײַ־אינטערפּרעטירטע פֿאָלקסלידער, ווי עס איז אָפֿט געווען אָנגענומען בײַ דעם עלטערן דור זינגער אין רוסלאַנד און סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, אי די נײַע לידער געשאַפֿענע אויף די טעקסטן פֿון ייִדישע פּאָעטן — פֿון ש. אַנ־סקי, איציק מאַנגער און שמואל האַלקין ביז אירע אייגענע בני־דור — די ייִדישע פּאָעטן אין ראַטן־פֿאַרבאַנד. אין דעם לעצטן סאָרט לידער האָבן די טעקסטן געמעגט זײַן פֿאָלקסטימלעך אָדער „געהויבן” פּאָעטיש, צי גאָר ביידע, אַבי עס זאָל ווערן אַ געראָטן זינגליד, סײַ מוזיקאַליש אַרטיסטיש, סײַ אינהאַלטלעך אויסדריקלעך.

איך געדענק נאָך פֿון די פֿריִע 1960ער יאָרן — צווישן 1963 און 1965 — ווי נחמה פֿלעג בעת אירע באַזוכן אין מאָסקווע קומען צו אונדז מיט איר דיקער העפֿט אין האַרטן אײַנבונד וווּהין זי פֿלעג עפּעס אַרײַנשרײַבן. האָב איך זי איין מאָל געבעטן זי זאָל מיר ווײַזן וואָס סע טוט זיך דאָרטן אין יענער העפֿט. דערזעענדיק דאָרט „פּאָעטישע” טעקסטן האָב איך זי געפֿרעגט: „דו שרײַבסט לידער?” עס האָט מיך שטאַרק פֿאַרחידושט, ווײַל לויטן קינדערישן שׂכל איז אויסגעקומען, אַז עס מוז זײַן אַ קלאָרע צעטיילונג אויף די, וואָס זינגען און די, וואָס שרײַבן לידער. האָט זי, לויט ווי ס’געדענקט זיך מיר, געענטפֿערט: „יאָ, איך פֿאַרשרײַב זיי.”

פֿאַרשטייט זיך, אַז נחמה האָט באַרײַכערט איר רעפּערטואַר אויך פֿון אַנדערע פּאָעטישע, „טרובאַדורישע” קוואַלן. דאָ איז אָבער וויכטיק צו דערמאָנען, אַז גראָד דאָס טעאַטער־ליד, וואָס זי האָט יאָ אויסגעקליבן און צוליב וועלכן זי האָט געמוזט זיך ראַנגלען מיט דער סאָוועטישער צענזור מע זאָל איר דערלויבן זי צו זינגען אויף די קאָנצערטן, איז דאָס ברייט באַקאַנטע „אלי, אלי” (געשאַפֿן נאָך אין 1896). אָט־דער אויסקלײַב איז אַוודאי ניט קיין צופֿעליקער, צי בלויז אַ ריין קינסטלערישער. עס האָט בפֿירוש צו טאָן מיט דער ברייטער און קרעפֿטיקער רעזאָנאַנץ וואָס דאָס דאָזיקע ליד האָט באַקומען סײַ אין די צײַטן פֿון רדיפֿות און שחיטות אין אוקראַיִנע בעת און נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה, סײַ שפּעטער אין די שרעקלעכע יאָרן פֿונעם גרויסן חורבן (אַ שטייגער אין וואַרשעווער געטאָ).

פֿאָלקסלידער און די לידער פֿון מאַרק וואַרשאַווסקי, מרדכי געבירטיג, נחום שטערנהײַם און אַנדערע האָט מען אויך געקאָנט הערן אין די פּרעכטיקע אויספֿירונגען פֿון אונדזער גרויסן מײַסטער טעאָדאָר ביקל און פֿיל אַנדערע. אָבער אין אַמעריקע, וווּ ייִדיש איז מער אַן ענין פֿון עטנישן זכּרון, אָדער בעסער געזאָגט: פֿונעם געירשנטן פֿאָלקסטימלעכן קולטורעלן עשירות, געהערט עס דעם תּחום פֿון פֿאָלקלאָר (כ׳זאָג עס, חלילה, ניט לגנאַי, גיכער לשבֿח). דאָס איז דער קולטור־געזעלשאַפֿטלעכער קאָנטעקסט פֿון דער געבענטשטער טעטיקײט פֿון רות רובין און טעאָדאָר ביקל.

אָבער אין דעם מזרח־אייראָפּעיִש פֿאַראַנקערטן קאָנטעקסט, אַפֿילו אין דעם נאָך־מלחמהדיקן סאָוועטן־פֿאַרבאַנד איז דער טעם־און־זין פֿון נחמה ליפֿשיצײַטעס קונסט — בפֿירוש אַ ייִדיש־נאַציאָנאַלער אויפֿטו. דערפֿאַר אויך, ניט זײַענדיק מוותּר אויף דער פֿאָלקסשאַפֿונג און פֿאָלקסטימלעכקייט, פֿלעג זי אַזוי פֿאַרעקשנט אַרײַננעמען אין איר רעפּערטואַר סײַ עלטערע, סײַ נײַערע שאַפֿונגען פֿון ייִדישער פּאָעזיע גופֿא. דאָס פֿאַרמאָגן אַן אייגענע פּאָעזיע און צוריקברענגען אירע מוסטערן צוריק צום געזאַנג (ווי אַשטייגער דאָס קונסטליד בײַ די דײַטשן) איז שוין ניט בלויז אַן ענין פֿון קולטור־עטנישן זכּרון. ס’האָט שוין אויך באַשײַמפּערלעך צו טאָן מיט דער אַזוי־גערופֿענער „הויכער” קונסט ווען פֿאָלקס־שעפֿערישקייט ווערט מגולגל אין נאַציאָנאַלער קונסט.

ליידער איז מיר קיינמאָל ניט אויסגעקומען זיך נאָכצופֿרעגן בײַ נחמהן, צי זי איז געווען באַקאַנט מיט דער סאָפּראַן־זינגערין איזאַ קרעמערס קונסט נאָך אין די פֿופֿציקער און זעכציקער יאָרן. ס׳איז דאָ ניט ווייניק פּאַראַלעלן צווישן זיי — ביידע געקומען צום ייִדישן ליד פֿון אַ קלאַסישער אויסשולונג אָנגעהויבן מיט אָפּערע־קונסט און ביידע האָבן גוואַלדיק באַרײַכערט און ראַפֿינירט די קונסט פֿון ייִדישן ליד און געזאַנג. חיים־נחמן ביאַליק האָט געעצהט איזאַ קרעמער זי זאָל אָנהייבן זינגען ייִדישע לידער — די לידער פֿון איר פֿאָלק, און שמואל האַלקין האָט במשך פֿון די לעצטע צוויי־דרײַ יאָר פֿון זײַן לעבן געבענטשט נחמהס אויפֿשטײַג.

נחמהס קול און קונסט פֿאַרבלײַבט מיט אונדז אין כּמעט הונדערט רעקאָרדירונגען. און ווײַל עס איז אַזוי טיף ייִדיש — אי אייגנאַרטיק פֿאָלקיש, אי געהויבן נאַציאָנאַל, פֿאַרמאָגט עס אויך אַ דויערנדיקע קינסטלערישע ווערט פֿאַר יעדעמען וואָס האָט ליב געזאַנג, פּאָעזיע און מוזיק.

כּבֿוד איר ליכטיקן אָנדענק!