ליטעראַטור

אַ פֿאַרכאַפּנדיק בוך וועגן חיים נחמן ביאַליקס לעבן און לידער

A Fascinating Book on Hayim Nahman Bialik's Life and Poetry

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

פֿאַר װאָס און װי אַזױ איז חיים נחמן ביאַליק געװאָרן דער נאַציאָנאַלער העברעיִשער דיכטער? די דאָזיקע פֿראַגע שטעלט דער ישׂראלדיקער ליטעראַטור־פֿאָרשער אבֿנר האָלצמאַן אין זײַן נײַער ביאַליק־ביאָגראַפֿיע, װאָס איז אַרױס אױף ענגליש אין דער סעריע „ייִדישע לעבנס‟ פֿונעם פֿראַלאַג פֿון יעל־אוניװערסיטעט.

האָלצמאַן באַטאָנט, אַז גאָרנישט אין דער סבֿיבֿה און אומשטאַנדן פֿון ביאַליקס יוגנט קען דערקלערן אָדער פֿאָרױסזאָגן זײַן שפּעטערדיק חשיבֿות. נאָך מער: ביאַליקס שעפֿערישע כּוחות זײַנען אױסגעשעפּט געװאָרן װען ער איז געװען אַרום פֿערציק יאָר אַלט, און אין די לעצטע צװאַנציק יאָר פֿון זײַן לעבן האָט ער כּמעט ניט געשאַפֿן קײן נײַע לידער פֿון הױכן קינסטלערישן באַטײַט.

האָלצמאַנס בוך לײענט זיך װי אַ פֿאַרכאַפּנדיקער ראָמאַן, װאָס באַזירט זיך אױף פֿעסטע פֿאַקטישע יסודות און חריפֿותדיקע פּירושים פֿון ביאַליקס לידער. די קאָמבינאַציע פֿון פֿאַקטן און ליטעראַרישע אױסטײַטשונגען העלפֿט דעם לײענער משׂיג צו זײַן דעם דיכטערס אינערלעכע געפֿילן און בעסער פֿאַרשטײן זײַן לעבנסװעג.

ביאַליקס קינדער־יאָרן זײַנען ניט געװען גליקלעך. זײַן טאַטע, אַ האָלץ־סוחר, איז געשטאָרבן װען חיים־נחמן איז געװען אַכט יאָר אַלט און איבערגעלאָזט זײַן משפּחה מיט גאָרנישט. די מאַמע האָט אָפּגעפֿירט איר זון צום זײדן און אים דאָרט איבערגעלאָזט. ביאַליק האָט זי ניט געזען מער װי צװאַנציק יאָר, ביז ער האָט זי גענומען צו זיך אױפֿן עלטער אין אָדעס.

פֿון דעסטװעגן איז קינדהײט פֿאַרבליבן אַ װיכטיקע טעמע אין ביאַליקס דיכטונג, װי אַ צײַט פֿון גליק און גרױסע האָפֿענונגען. קײן אײגענע קינדער האָט ביאַליק ניט געהאַט, װאָס האָט אים געשאַפֿן אַ סך עגמת־נפֿש. ער האָט זײער ליב געהאַט קינדער, זיך געשפּילט מיט זײ און האָט געװידמעט אַ סך צײַט און מי דעם ענין פֿון העברעיִשער דערציִונג. ער האָט געשריבן קינדערלידער אױף העברעיִש און ייִדיש. זײַן גאַנץ לעבן האָט ער גערעדט ייִדיש, אָבער העברעיִש איז געװען די הױפּטשפּראַך פֿון זײַן שעפֿערישקײט. אידעיִש איז ביאַליק געװען נאָענט צו דעם קרײַז פֿון „אָדעסער חכמים‟ אַרום אחד־העם, אָבער פּאָליטיש איז ער ניט געװען קײן פּאַרטײיִשער ציוניסט. 

ביאַליק האָט זיך קונה־שם געװען אין דער ברײטער װעלט צוליב זײַן פּאָעמע „אין שחיטה־שטאָט‟, אָנגעשריבן נאָכן קעשענעװער פּאָגראָם פֿון 1903. די דאָזיקע פּאָעמע, װאָס איז בשעתו איבערגעזעצט געװאָרן אױף ייִדיש, רוסיש און פּױליש, האָט געגעבן אַן אימפּעט דער נאַציאָנאַל־געשטימטער ייִדישער יוגנט צו שאַפֿן זעלבשוץ פֿאַר פֿאַרטײדיקן ייִדן קעגן פּאָגראָמען. אין 1905, אָבער די עלטערע אָדעסער מחברים, װי שלום־יעקבֿ אַבראַמאָװיטש (מענדעלע) און יהושע־חנא ראַװניצקי, האָבן די פּאָעמע אױפֿגענומען קריטיש, װי אַ באַלײדיקונג פֿון די ייִדישע קרבנות. 

די סאַמע פּראָדוקטיװע יאָרן, פֿון סוף 1890ער ביז 1911, האָט ביאַליק פֿאַרבראַכט אין אָדעס. דאָ האָט ער אין אײנעם מיט ראַװנציקין געשאַפֿן דעם פֿאַרלאַג „מוריה‟, װאָס האָט מקײם געװען אחד־העמס אידעאָלאָגישע פּראָגראַם פֿון „איבערטײַטשן‟ די אוראַלטע ייִדישע רעליגיעזע ירושה אױף אַ מאָדערנעם שטײגער פֿון װעלטלעכער קולטור.

ביאַליק איז אױך געװען פֿאַרטאָן אין דער טעטיקײט פֿון „חובֿבֿי־ציון‟. אין 1909 האָט ער מיט ראַװניצקי באַזוכט ארץ־ישׂראל, װוּ ביאַליק האָט באַקומען אַ התלהבֿותדיקן קבלת־פּנים אינעם ייִדישן ייִשובֿ. מען האָט אים פֿאַרבעטן זיך צו באַזעצן אינעם לאַנד און באַזינגען די חלוצישע דערפֿאָלגן, אָבער ער האָט זיך ניט געפֿילט הײמיש אין זײער סבֿיבֿה.

נאָך 1911 האָט ביאַליק זיך געפֿילט מיד און אױסגעשעפּט. ער האָט זיך װײַטער אָפּגעגעבן מיט דער פּראַקטישער טעטיקײט, האָט אַפֿילו בדעה געהאַט צו פֿאָרן מיט ש. אַנ־סקין אין דער עטנאָגראַפֿישער עקספּעדיציע, אָבער באַשלאָסן, אַז דאָס װעט זײַן צו שװער פֿאַר אים. די קשיא, װאָס האָט אים ניט געלאָזט צו רו, שרײַבט האָלצמאַן, איז געװען: װי אַזױ קען מען דערנענטערן די הײַנטיקע ייִדן צו זײער אַלטער רעליגיעזער קולטור־ירושה? יונגערהײט האָט ביאַליק אַלײן דורכגעמאַכט דעם משׂכּילישן װעג פֿון דער אַלטער פֿרומקײט צו דער מאָדערנער װעלטלעכקײט, אָבער שפּעטער האָט אים געמוטשעט דאָס געפֿיל אַז דאָס פֿאָלק פֿאַרלירט עפּעס עיקרדיקס און פּרעכטיקס. די דאָזיקע אינערלעכע ספֿקות װערן אױסגעדריקט אין זײַן דיכטונג דורך כּלערלײ מעטאַפֿאָרישע אימאַזשן, װי אַ לײדיקער צעבראָכענער צװײַג פֿון אַ בוים — אַן אימאַזש, װאָס איז געװען פּאָפּולער אױף מצבֿות פֿון יענער צײַט.

אין 1917 האָט נחמן מײַזיל געפּרוּװט צו דערקלערן דעם עיקר פֿון „ביאַליקס פּראָבלעם‟: „די צװײ עלעמענטן — פּערזענלעכער און נאַציאָנאַלער — גאַנץ אָפֿט זענען זײ פֿאַרשידן און צו גאָר באַזונדערע װעגן פֿירן זײ.‟ מײַזיל, דעמאָלט אַ יונגער קריטיקער פֿון דער „קיִעװער גרופּע‟, האָט געטענהט, אַז דער שורש פֿון ביאַליקס פּראָבלעם שטעקט דװקא אין זײַן אױסקלײַב פֿון לשון־קודש: „צוליב דער שפּראַך װערט ביאַליק ניט װילנדיק אָפּגעריסן פֿון דער רעאַלער װעלט‟. זײַנע ייִדישע שירים, שרײַבט מײַזיל װײַטער, „האָבן מער בלוט און פֿלײש, מער שטיפֿערײ און גוטמוטיקײט‟, כאָטש די העברעיִשע װערק זײַנען מער קינסטלעריש געשליפֿן.  

ליידער דערװיסט זיך דער לײענער פֿון האָלצמאַנס ביאָגראַפֿיע כּמעט גאָר ניט װעגן דעם ייִדיש־שפּראַכיקן צד פֿון ביאַליקס שעפֿערישקײט; ווי אַזוי די ייִדישע קריטיקער האָבן אים אויפֿגענומען, אָדער װעגן זײַנע אײגענע איבערזעצונגען פֿון העברעיִש אױף ייִדיש. עס גײט דאָ ניט סתּם װעגן ביאַליקס בײַטראָג צו דער ייִדישער ליטעראַטור, װאָס איז געװען גאַנץ װאָגיק, נאָר וועגן דעם אַז אױף ייִדיש האָט זיך אַנטפּלעקט אַ גאָר אַנדער זײַט פֿון ביאַליקס דיכטערישער פּערזענלעכקײט, װאָס מען זעט ניט אױף העברעיִש. אין דער הקדמה צום זאַמלבוך פֿון ביאַליקס ייִדישע „שירים‟, װאָס איז אַרױס אין בערלין אין 1922, האָט בעל־מחשבֿות טאַקע כאַראַקטעריזירט ביאַליקס ייִדישע שפּראַך װי „גװאַלטיק־קרעפֿטיקע, מוראדיק־גבֿורהדיקע, װאָס ביז איצט האָט די ייִדישע ליטעראַטור אַזאַ מין שפּראַך ניט פֿאַרמאָגט‟.