בערלין, שטיפֿמאַמע פֿון דער מאָדערנער ייִדישער קולטור

Berlin, Stepmother of Modern Jewish Culture


פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published June 11, 2017, issue of June 29, 2017.

דער רוסישער דיכטער װלאַדיסלאַװ כאָדאַסעװיטש האָט אָנגערופֿן בערלין „די שטיפֿמוטער פֿון רוסישע שטעט”. אין די 1920ער יאָרן איז די הױפּטשטאָט פֿון דער דײַטשישער „װײַמאַרער” רעפּובליק געװאָרן אױף אַ װײַלע אַ װיכטיקער צענטער אי פֿון דער רוסישער אי פֿון דער ייִדישער עמיגראַציע פֿון מיזרח־אײראָפּע. די דאָזיקע סבֿיבֿות האָבן געהאַט אַ סך בשותּפֿות. למשל, כאָדאַסעװיטש האָט איבערגעזעצט לידער פֿון די העברעיִשע דיכטער חיים נחמן ביאַליק און שאול טשערניכאָװסקי. 

בערלין װי אַ צענטער פֿון דער פֿילשפּראַכיקער ייִדישער קולטור איז שױן לאַנג געװאָרן אַ פּאָפּולערע טעמע פאַר היסטאָרישער און ליטעראַרישער פֿאָרשונג. די געשטאַלט פֿונעם קאָסמאָפּאָליטישן מעטראָפּאָל, װוּ דיכטער, קינסטלער און קריטיקער פֿאַרברענגען לאַנגע שעהען שמועסנדיק אין קאַפֿע־הײַזער האָט אַ געװיסן כּישוף פֿאַר דער הײַנטיקער ייִדישער אינטעליגענץ. עס איז דאָ אַ געמיש פֿון נאָסטאַלגיע, רחמנות, אַנטציקונג און נײַגער. לױט דער היסטאָרישער מאָס, איז דער צײַטאָפּשניט פֿונעם ייִדישן אױפֿבלי אין בערלין געװען גאַנץ קורץ — קנאַפּע צענדליק יאָר. בערלין איז געװען דאָס לעצטע אָרט אין אײראָפּע, װוּ די ייִדישע ליטעראַטור, קונסט און טעאַטער האָבן נאָך עקזיסטירט אין אַ פֿילשפּראַכיקן אחדות. דערנאָך זײַנען ייִדישע קינסטלער און ליטעראַטן געגאַנגען אין פֿאַרשידענע דרכים, װער קײן מיזרח, אין פּױלן און סאָװעטן־פֿאַרבאַנד, װער מעבֿר־לים קײן אַמעריקע, װער קײן ארץ־ישׂראל, און אײניקע זײַנען טאַקע פֿאַרבליבן אין דײַטשלאַנד.

די פֿיר העלדן פֿון רחל זעליקס שטודיע „די פֿרעמדע אין בערלין׃ די מאָדערנע ייִדישע ליטעראַטור צװישן מיזרח און מערבֿ” געהערן צו אָט דעם דאָזיקן קולטורעלן שטײגער. דער דײַטשיש־ייִדישער מחבר לודװיג שטראַוס און דער ייִדישער און העברעיִשער דיכטער אורי־צבֿי גרינבערג האָבן אױסגעקליבן ארץ־ישׂראל; דער ייִדישער דיכטער משה קולבאַק האָט זיך געלאָזט קײן װילנע און פֿון דאַנעט װײַטער קײן סאָװעטישן מינסק, בעת די דײַטשישע דיכטערין גערטרוד קאָלמאַר האָט פֿאַרבראַכט איר גאַנץ לעבן אין בערלין. קולבאַק און קאָלמאַר זײַנען אומגעבראַכט געװאָרן דורך סטאַלינס און היטלערס רעזשימען, אָבער שטראַוס און גרינבערג האָבן געמאַכט הצלחהדיקע קאַריערעס אינעם ייִדישן לאַנד.

אָבער זעליקס כּװנה איז ניט צו דערװײַזן, אַז די עליה איז געװען די אײנציקע ישועה פֿונעם אײראָפּעיִשן גלות. זי קוקט אַרײַן דװקא אין דער בערלינער תּקופֿה, כּדי צו צו אַנטפּלעקן די השפּעה פֿון דער שטאָט אױפֿן שעפֿערישן כּוח־הדמיון פֿון אַלע פֿיר דיכטער. זײ אַלע, האַלט זעליק, האָבן דורכגעמאַכט אין בערלין סײַ אַ קינסטלערישן סײַ אַ פּאָליטישן גילגול. בערלין איז געװען אַ מין שעפֿערישע שװעל, אַ צײַטװײַליקע הײם, פֿון װאַנען “יעדער אײנער האָט געמוזט שטעלן זיך אױג־אױף־אױג מיט דער פֿראַגע פֿון אַ הײמלאַנד”.