ייִדיש־וועלט

ייִדיש אין פּעטערבורג — וועלטלעך, אָבער פֿאָרט אויטענטיש

Yiddish in St. Petersburg - Secular, Yet Authentic

פֿון יואל מאַטוועיעוו

אינעם 15טן יאָרהונדערט האָט אַ רוסישער סוחר, אַפֿאַנאַסי ניקיטין, אָנגעשריבן „אַ נסיעה איבער דרײַ ימען‟, וועגן זײַנע לאַנג־יאָריקע וואַנדערונגען אין טערקײַ, פּערסיע און אינדיע. אַ סוחר איז ער געווען, נעבעך, זייער אַן אומגעראָטענער; אויף וויפֿל מע ווייסט, איז ער אָבער געוואָרן דער ערשטער אייראָפּעער וואָס האָט אַ מאָל באַזוכט אינדיע. דער פּאָרטוגאַלער ים־קאָמאַנדיר וואַסקאָ דע גאַמאַ האָט זיך דערקליבן ביז אינדיע מיט אַ דור שפּעטער.

ניקיטינס ווערק איז אַ מאָדנע מישמאַש פֿון שפּראַכן און געדאַנקען. פּראַוואָסלאַוונע תּפֿילות מישן זיך אויס מיט מוסולמענישע. אַ טייל היסטאָריקער האַלטן אַז ער איז געווען אַ מין פֿריִיִקער פּלוראַליסט, און האָט אין יעדן לאַנד אָנגענומען די אָרטיקע מינהגים. לויט אַן אַנדערער טעאָריע, האָט ער אויסגעלערנט אַזוי פֿיל פֿרעמדע שפּראַכן און זיך באַקענט מיט אַזוי פֿיל פֿעלקער, אַז נאָך די לאַנגע וואַנדער־יאָרן האָט ער אָנגעהויבן צו פֿאַרגעסן זײַנע רוסישע וואָרצלען.

אַזוי צי אַזוי, האָב איך זיך פּלוצעם דערמאָנט אינעם דאָזיקן מיטל־עלטערלעכן ווערק, ווען דער מאָסקווער ייִדישער פֿאַרלאַג „קניזשניקי‟, בראָש מיטן ליובאַוויטשער חסיד ברוך גאָרין, האָט אַרויסגעגעבן די פֿאַרגאַנגענע וואָך באָריס סאַנדלערס בוך „למד־וואָווניקעס פֿון מײַן זכּרון‟, איבערגעזעצט פֿון ייִדיש אויף רוסיש דורך אַלכּסנדר פֿרענקעל, דער דירעקטאָר פֿונעם פּעטערבורגער ייִדישן קהילה־צענטער.

גאָרין האָט באַמערקט די פֿענאָמענאַלע טראַיעקטאָריע, וואָס סאַנדלערס בוך האָט דורכגעמאַכט איבער דער גאָרער וועלט. דער געוועזענער רעדאַקטאָר פֿונעם „פֿאָרווערטס‟ איז אָנגעקומען אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן פֿון אַ לאַנד, וווּ, לויט אַ פֿאַרשפּרייטן אַמעריקאַנער סטערעאָטיפּ, איז נישט געבליבן קיין שפּור פֿון ייִדישקייט. אין דער אמתן, האָט סאַנדלער געהאַט אינעם ראַטן־פֿאַרבאַנד אַן אָפֿיציעלע שטעלע דווקא ווי אַ ייִדישער שרײַבער. נאָך אַ פּעריאָד פֿון פֿרוכטבאַרער ייִדיש־טעטיקייט אין ארץ־ישׂראל, האָט ער דורכגעפֿירט אינעם „פֿאָרווערטס‟ אַ גאַנצע רעוואָלוציע און פֿאַרוואַנדלט די צײַטונג אין אַ מאָדערנער אינטעליגענטער קולטור־אויסגאַבע. איצט קומט אַרויס זײַן בוך זכרונות דווקא אין דער „אַלטער היים‟ — נישט בעסאַראַביע, אָבער פֿאָרט רוסלאַנד.

די פֿאַרלעגער, פֿון דער צווייטער זײַט, רעפּרעזענטירן אַ חסידישע באַוועגונג, וואָס שטאַמט פֿון רוסלאַנד און די בשכנותדיקע ראַיאָנען פֿון מיזרח־אייראָפּע. דער הויפּט־שטאַב פֿון חב״ד־ליובאַוויטש געפֿינט זיך הײַנט אין ניו־יאָרק; צוליב דעם, דערפֿילט מען אין די הײַנטיקע חב״ד־קהילות אויפֿן שטח פֿונעם ראַטן־פֿאַרבאַנד אַ פֿרעמדער אַמעריקאַנישער טעם. אַזוי ווי אינעם דערמאָנטן מיטל־עלטערלעכן ווערק פֿונעם רוסישן סוחר, זענען עטלעכע לענדער און גאַנצע קאָנטינענטן צונויפֿגעפֿלאָכטן אינעם הײַנטיקן ייִדישן לעבן אויף אַ פּאַראַדאָקסאַלן אופֿן.

דעם 22סטן יוני איז אינעם פּעטערבורגער קהילה־צענטער פֿאָרגעקומען אַן אָוונט אין אָנדענק פֿונעם ייִדישן פֿאָלקס־זינגער און לידער־זאַמלער אַרקאַדי (אַבֿרהם) גענדלער. אויף די אונטערנעמונגען איז געקומען דער קאָנסול פֿון די פֿאַראייניקטע שטאַטן, טאָמאַס לירי, צוזאַמען מיט זײַן מיטאַרבעטאָרין. יעדן צווייטן חודש גיט דער צענטער אַרויס אַ היסטאָריש־ליטעראַרישן זשורנאַל מיטן נאָמען „דער עם־הספֿר אין דער וועלט פֿון ספֿרים‟ (Народ книги в мире книг), וווּ עס ווערן רעצענזירט נײַע רוסישע ביכער — און צומאָל אוקראַיִנישע — אויף ייִדישע טעמעס. אין יעדן נומער ווערן דערמאָנט 20-60 פֿרישע אויסגאַבעס — אָפֿט איבערזעצונגען פֿון ענגליש.

אין דער ביבליאָטעק פֿונעם צענטער קאָנען די לייענער זיך באַקענען מיט טויזנטער גאַנץ אינטערעסאַנטע ביכער — פֿון אַקאַדעמישע שטודיעס פֿון תּנ״ך און מגילות־ים־המלח, ביז משה אידלס פֿאָרשונגען פֿון קבלה און ד״ר אַרטור גרינס נעאָ־חסידישע „היפּי‟־געדאַנקען.

אין פֿאַרגלײַך מיט דער שטאָטישער הויפּטשול, וווּ חב״ד האָט פֿאַקטיש אײַנגעפֿירט אַ טאָטאַלן מאָנאָפּאָל, קאָן מען דווקא אינעם וועלטלעכן צענטער געפֿינען די אינטערעסאַנטסטע מאַטעריאַלן אויף כּלערליי ייִדישע טעמעס. די ליובאַוויטשער האָבן פֿאַרקויפֿט — אָדער באַגראָבן אין דער גניזה אויפֿן בית־עולם, ווי זיי באַטאָנען — אומצאָליקע אַלטע ספֿרים. איך מיין, אַז ס׳איז אַ גרויסע עוולה. מיט 20 יאָר צוריק האָט יעדער יודע־ספֿר געקאָנט אַרויפֿקלעטערן אויפֿן שיל־בוידעם און שאַפֿן אַן אייגענע ספֿרים־זאַמלונג. דערצו, באַטאָנען אַ צאָל חסידישע צדיקים, אַז דאָס לערנען אַן אַלטן ספֿר איז אַ גרויסע סגולה; די נשמה דערפֿילט דעם טעם פֿון די אַמאָליקע דורות שטעטלדיקע ייִדן פֿון מיזרח־אייראָפּע. אַמאָל האָט מען גאָר געקאָנט טרעפֿן אויפֿן שיל־בוידעם אָדער אויף די פּאָליצעס ספֿרים פֿון ווענעדיק, אַמסטערדאַם און אַפֿילו טוניס.

די ליבאַוויטשער האָבן זיי אינגאַנצן באַזײַטיקט מיט מאָדערנע אַמעריקאַנער און ארץ־ישׂראלדיקע אויסגאַבעס, על־פּי־רובֿ מיט רוסישע איבערזעצונגען, ענלעך צו די ענגלישע פּובליקאַציעס פֿונעם פֿאַרלאַג ArtScroll. ווי אַ רעזולטאַט, האָט סײַ די גרויסע שיל, סײַ דאָס קליינע חסידישע שטיבל, פֿאַרלוירן אין אַ געוויסער מאָס דעם אויטענטישן טעם.

אין אַמעריקע זענען די ייִדישע קאָמונאַלע צענטערס, געוויינטלעך, וועלטלעכע אָרגאַניזאַציעס, וווּ ייִדישע קינדער קאָנען שפּילן אין בייסבאָל אָדער שווימען אין אַ באַסיין. וואָס שייך למדנות אָדער אַפֿילו יסודותדיקע ייִדישע טראַדיציעס, הערשט דאָרט אָפֿטמאָל אַ טיף עם־הארצות. להיפּוך, האָט זיך אין פּעטערבורג געשאַפֿן דווקא אַ פֿאַרקערטער מצבֿ. אויב מע וויל זיך באַקענען ערנסט מיט דער ייִדישער געשיכטע, זיך לערנען ייִדיש אָדער קומען אויף אַ קאָנצערט הערן עכטע ייִדישע לידער, דאַרף מען גיין אינעם קהילה־צענטער, וואָס געפֿינט זיך אינעם סאַמע צענטער פֿון שטאָט. דער עולם וואָס פֿאַרזאַמלט זיך דאָרטן איז אַן אינטעליגענטער און געבילדעטער: סטודענטן, קולטור־טוער, פּראָפֿעסיאָנעלע מוזיקער. די אַטמאָספֿער איז אַן אויטענטישע; עס וווינען נאָך אַלץ אין דער שטאָט אַ קליינע צאָל נאַטירלעכע ייִדיש־רעדער, און רוסלאַנד בלײַבט אַ טייל פֿונעם היסטאָרישן ייִדישלאַנד.

אַזוי ווי אין אַ סך אַנדערע שטעט אַרום דער וועלט, זענען די אָרטיקע ייִדיש־לערנער לאַוו־דווקא ייִדן. איינע פֿון די אָרטיקע נישט־ייִדישע ייִדישיסטישע „שטערנס”, וואַליענטינאַ פֿעדטשענקאָ, וווינט איצט אין פּאַריז און איז אַקטיוו באַשעפֿטיקט אין דער פּאַריזער ייִדיש־טעטיקייט; גלײַך נאָך דער פּובליקאַציע פֿון סאַנדערס בוך האָט זי זיך באַוויזן אויף אַ צײַט אין איר היימשטאָט, פּעטערבורג. אַ באַגאַבטע שפּראַך־קענערין, האָט זי נישט לאַנג צוריק איבערגעזעצט, אויפֿן סמך פֿון די „פֿאָרווערטס‟־אַרכיוון, יצחק באַשעוויסעס ראָמאַן „שאָשע‟ אויף רוסיש.

נאָך אַן אינטערעסאַנטער פּראָיעקט פֿונעם פּעטערבורגער ייִדישער קהילה־צענטער איז אַ זאַמלונג לידער פֿון משה בערעגאָווסקי אויפֿן אָריגינעלן ייִדיש מיט אַ פּאַראַלערער רוסישער איבערזעצונג. פֿרענקעל האָט אינעם שמועס מיט מיר זיך שפּאַסיק באַקלאָגט, אַז אויף רוסיש קלינגט בערעגאָווסקי צו שיין. די איבערזעצערס, דער באַקאַנטער קינדער־פּאָעט מיכאל יאַסנאָוו צוזאַמען מיט יעלענאַ באַיעווסקאַיאַ, משה בערעגאָווסקיס אייניקל, האָבן פֿאַרוואַנדלט דעם ייִדישן פֿאָלקלאָר אין גאָר ראַפֿינירטער רוסישער פּאָעזיע.

עס וואָלט אָבער געווען אַ גוזמא צו זאָגן, אַז ייִדיש בליט אין פּעטערבורג. די שפּראַך־טעטיקייט גייט אָבער ווײַטער אָן און ציט צו דווקא געבילדעטע פּראָפֿעסיאָנעלע טוער. פֿרענקעל מיינט — און איך בין מסכּים דערמיט — אַז די צוקונפֿט פֿון ייִדיש ווי אַ גערעדטע גאַסן־שפּראַך שטעקט הײַנט אין די מײַלער פֿון די סאַטמאַרער און אַנדערע „היימישע‟ חסידים אין ניו־יאָרק. אין רוסלאַנד, ווי עס זעט אויס, בלײַבט דאָס לשון אַסאָציִיִרט, דער עיקר, מיט וועלטלעכע בילדונג־אָרגאַניזאַציעס. גאָרינס כּמו־וועלטלעכער פֿאַרלאַג איז אַ מערקווירדיקער יוצא־מן־הכּלל. די אָרטיקע ייִדישיסטן, נישט געקוקט אויף זייער וועלטלעכקייט, באַטראַכטן די אַמעריקאַנער סאַטמאַרער קהילה ווי אַ מין ראָמאַנטיש וווּנדער־לאַנד.

צי עס וועט זיך אַמאָל אײַנגעבן צו שאַפֿן אַ בריק צווישן צוויי אַזעלכע היפּוכדיקע וועלטן — ווער ווייסט? ווי איך האָב זיך דערוווּסט, לייענען די רוסישע ייִדיש־ליבהאָבער מיט גרויס אינטערעס די סאַטמאַרער בלאָגן. ווי געזאָגט, אַפֿילו אין מיטל־עלטער האָבן געוויסע יחידים אויסגעווען די וועלט און טאַקע געשאַפֿן אַ קולטורעלע בריק איבער ימען. אין דער הײַנטצײַטיקער אינטערנעץ־תּקופֿה איז עס, אין פּרינציפּ, אַוודאי מעגלעך.