ליטעראַרישע פּאָרטרעטן פֿון ייִדישע שטעט׃ װאַרשע און בערלין

Literary Portraits of Jewish Cities: Warsaw and Berlin

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published August 27, 2017, issue of August 25, 2017.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

דערפֿאַר טאַקע באַהאַנדלט מאָליסאַק ניט נאָר די װערק פֿון ייִדישע מחברים, אָבער אױך נעגאַטיװע, אַנטיסעמיטישע טעקסטן, װאָס האָבן פֿאַרשפּרײט סטערעאָטיפּן פֿון ייִדישער קרימינאַליטעט און פֿון געהײמע ייִדישע פֿאַרשװערונגען אין פּאָליטיק און עקאָנאָמיק.

דאָס בוך איז ספּעציעל אינטערעסאַנט דװקא װי אַ פּרוּװ צו פֿאַרגלײַכן פֿאַרשידענע ליטעראַרישע שטראָמען פֿון פּױליש, דײַטשיש, און ייִדיש. אַוודאי איז דער פּױלישער צד דער שטאַרקסטער, בפֿרט װען מאָליסאַק שרײַבט װעגן פּױלישע רעפּאָרטאַזשן װעגן ייִדן אין בערלין. דער דײַטשישער צד נעמט אין באַטראַכט אױך די אײַנדרוקן פֿון דײַטשיש־ייִדישע מחברים פֿון ייִדישער װאַרשע, אַזעלכע װי אַלפֿרעד דעלבינס רײַזע־נאָטיצן װעגן זײַן נסיעה קײן פּױלן. אַ היפּש ביסל אױפֿמערקזאַמקײט באַקומען צװײ טעקסטן װעגן ייִדן אין בערלין, פֿישל שניאורסאָנס ייִדישער ראָמאַן „גרענאַדיר־שטראַסע” און דער דײַטשישער ראָמאַן „תּוהו־ובֿוהו” פֿון סאַמי גראָנעמאַן. עס איז אָבער אַ שאָד, װאָס עס װערט דאָ ניט דערמאָנט אַזאַ װיכטיק בוך װעגן ייִדישן בערלין װי „די גאַס פֿון קלײנער אײביקײט” פֿון מאַרטין בעראַדט, װאָס װאָלט זיך גוט צוגעפּאַסט צו עטלעכע קאַפּיטלען.

דאָס „ייִדישע” דריטל איז לײדער דאָס שװאַכסטע, און באַזירט זיך מערסטנס אױף איבערזעצונגען. בולט איז דאָס פֿעלן פֿון שלום אַשס „בײַם אָפּגרונט”, מסתּמא דער סאַמע אַרומנעמיקסטער ייִדישער ראָמאַן װעגן װײַמאַרער בערלין. און כאָטש דאָס איז װײַט ניט די בעסטע װערק זײַנע, אַנטפּלעקט אַשס ראָמאַן אַ ברײטע פּאַנאָראַמע פֿונעם ייִדישן און דײַטשישן לעבן אין בערלין אין די מיטן־1920ער יאָרן און פֿאַרמאָגט אינטערעסאַנטע פּאַראַלעלן װאָס פֿאַרקניפּן בערלין און װאַרשע װי ייִדישע ליטעראַרישע לאָקאַלן. די דאָזיקע בלױזן װײַזן, אַז די טעמע בלײַבט ניט אױסגעשעפּט און פֿאַרמאָגט נאָך אַ רײַכן מאַטעריאַל פֿאַר װײַטערע פֿאָרשונגען.

אײניקע היסטאָריקערס טענהן, אַז ליטעראַטור ליפֿערט אַ ניט־פֿאַרלאָזלעכן מאַטעריאַל פֿאַר דער אָביעקטיװער היסטאָרישער פֿאָרשונג. ליטעראַרישע װערק זײַנען ניט אַקוראַט אין זײערע שילדערונגען פֿון דער אַמאָליקער װירקלעכקײט, און זײערע אױסטײַטשונגען פֿון היסטאָרישע געשעענישן זײַנען ניט באַגרינדעט אין פֿאַקטן. דאָס זײַנען באַרעכטיקטע טענות, און ליטעראַרישע װערק זײַנען טאַקע ניט קײן היסטאָרישע מקורים פֿון אַזאַ שניט װי אַרכיװאַלע דאָקומענטן. פֿון דער צווייטער זײַט אָבער אַנטפּלעקן זיי די פֿילזײַטיקײט, די סתּירותטיקײט און קאָמפּליצירטקײט פֿונעם היסטאָרישען מאָמענט. זײ זײַנען אַלײן לעבעדיקע עדות, װאָס צװינגען אונדז צו באַטראַכטן אַנדערע „טױטע” מקורים אונטער אַ מער קריטישן שײַן.