קהילה, טשיקאַוועסן

אַ ייִדישע שפּראַך לעבט אין דאַגעסטאַן

The Lively Jewish Language of Dagestan

פֿון יואל מאַטוועיעוו

אויף דער היפּוכדיקער זײַט פֿונעם לאַנד, ווײַט־ווײַט פֿון דער הויפּטשטאָט, געפֿינט זיך ביראָבידזשאַן — דער צענטער פֿון דער ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט. הגם דער סאָוועטישער פּראָיעקט צו שאַפֿן דאָרטן אַ וועלט־גרויסן ייִדישן ייִשובֿ איז דורכגעפֿאַלן, געפֿינט זיך אין דער שטאָט די איינציקע מלוכישע שול אין רוסלאַנד, וווּ די קינדער לערנען זיך ייִדיש. אַ פּאָר זײַטלעך אויף ייִדיש ווערן אויך כּסדר געדרוקט אין דער שטאָטישער צײַטונג „ביראָבידזשאַנער שטערן”. למשל, אינעם פֿרישן נומער פֿונעם 23סטן אויגוסט 2017 איז אַרויס די נײַעס וועגן אַ ספּאָרט־ און פֿאַרווײַלונג־פּראָגראַם פֿאַר די אָרטיקע קינדער־יתומים. אַן אַנדער זײַט איז געווידמעט קאַדיע מאָלאָדאָווסקיס לידער.

אָבער אין פֿאַרגלײַך מיט דער באַשיידענער טעטיקייט אַרום ייִדיש, בליט אינעם לאַנד, אָן אַ גוזמא, אַן אַנדער ייִדישע שפּראַך — דזשוהורי, דאָס מאַמע־לשון פֿון די קאַווקאַזישע ייִדן, וואָס אַ גרויסע צאָל פֿון זיי וווינען הײַנט אין פּעטערבורג און מאָסקווע. 

דאָס וואָרט „דזשוהורי” מיינט פּשוט „ייִדיש” און איז עטימאָלאָגיש פֿאַרבונדן מיט אַזעלכע אייראָפּעיִשע ווערטער, ווי Jewish אויף ענגליש אָדער Juif אויף פֿראַנצויזיש. זי האָט אויך אַ ממשותדיקע צאָל ספּעציפֿישע לשון־קודשדיקע עלעמענטן.

דער פּעטערבורגער „ספֿרדישער צענטער‟, בראָש מיט הרבֿ רשי ראַבאַיעוו, וווּ עס געפֿינט זיך די שטאָטישע שיל פֿון דאַגעסטאַנער ייִדן, פֿאַרנעמט זיך מיט רעליגיעזער און געזעלשאַפֿטלעכער, אָבער נישט מיט ליטעראַרישער טעטיקייט. להיפּוך, גיט די מאָסקווער דאַגעסטאַנער שיל „בית־תּלחום” אַרויס אַן אייגענע חודשלעכע צײַטונג אויף 24 זײַטן, „סטמעגי”, וווּ עס ווערן כּסדר געדרוקט אויף דזשוהורי לעקציעס פֿון דער שפּראַך, קעסטל־רעטענישן און, צומאָל, אָריגינעלע ווערק. בדרך־כּלל, ווערט אָבער די צײַטונג געדרוקט אויף רוסיש, געווידמעט דעם לעבן פֿון די באַרג־ייִדן אַרום דער וועלט.

די אומגעוויינטלעכע אַברעוויאַטור „סטמעגי” איז די ראָשי־תּיבֿות פֿון זעקס ברידער זאַכאַריאַיעוו, די גרינדער פֿונעם ספּעציעלן פֿאָנד, וואָס שטיצט פֿאַרשיידענע פּראָיעקטן מיט אַ שײַכות צו די באַרג־ייִדן: ליטעראַרישע, קולטורעלע, רעליגיעזע, מוזיקאַלישע און אַנדערע. די משפּחה שטאַמט פֿונעם שטעטל קראַסנאַיאַ סלאָבאָדאַ („דער רויטער ייִשובֿ‟) אין אַזערבײַדזשאַן. דאָס שטעטל איז באַקאַנט ווי דאָס איינציקע אָרט אויפֿן שטח פֿונעם געוועזענעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, וווּ עס וווינען כּמעט נאָר ייִדן, בערך 3,600 נשפֿות. די תּושבֿים רעדן צווישן זיך דזשוהורי. הגם אַ טייל פֿון זיי שטאַמען פֿון אַשכּנזים און אַפֿילו רוסישע פּויערים, וואָס האָבן זיך מגייר געווען אינעם 19טן יאָרהונדערט, ווערט די שפּראַך הײַנט באַטראַכט ווי אַן אָרטיקער מין ייִדיש, וואָס פֿאַראייניקט דעם גאַנצן ייִדישן ייִשובֿ אינעם שטעטל.

אין דאַגעסטאַן, איינע פֿון די רעפּובליקן אין דער רוסישער פֿעדעראַציע, ענלעך אין אַ געוויסער מאָס צו אַן אַמעריקאַנער שטאַט, האָט דזשוהורי אַן אָפֿיציעלן סטאַטוס צוזאַמען מיט אַ גאַנצער ריי אַנדערע שפּראַכן. דאַגעסטאַן איז אַ וווּנדערלעכער פֿילשפּראַכיקער ראַיאָן, וווּ דער עולם רעדט אויף 40 באַזונדערע לשונות. ס׳איז שווער אָבער צו באַשטימען, וועלכע אָרטיקע רעד־לשונות דאַרף מען באַטראַכטן ווי אַ שפּראַך פֿאַר זיך, און וועלכע — פֿאַר דיאַלעקטן פֿון דער זעלבער שפּראַך. אַזוי צי אַזוי, בלײַבט דזשוהורי דאָרטן אין דער ליסטע פֿון מלוכיש־געשטיצטע לשונות. די שפּראַך פֿיגורירט אין דער דאַגעסטאַנער שול־ און מעדיאַ־סיסטעם אונטערן נאָמען „טאַטיש‟, ווײַל זי שטעלט מיט זיך טאַקע פֿאָר אַ פֿאָרעם פֿון טאַטיש, איינע פֿון די איראַנישע שפּראַכן, פֿאַרשפּרייט אין אַזערבײַדזשאַן. 

אינעם ראַטן־פֿאַרבאַנד איז דזשוהורי טאַקע געווען באַטראַכט ווי „טאַטיש‟. אַ גאַנצע ריי „טאַטישע” ביכער, אָנגעשריבן מיט רוסישע אותיות, זענען אַרויס אין די 1960ער און 1970ער יאָרן, אַרײַנגערעכנט קינדער־מעשׂיות און פּאָעזיע־זאַמלונגען. לכתּחילה האָבן די דאַגעסטאַנער ייִדן זיך באַנוצט מיטן ייִדישן אַלף־בית, ווי דער שטייגער איז מיט די אַנדערע ייִדישע אומגאַנג־שפּראַכן. נאָך דער סאָוועטישער תּקופֿה איז אָבער אָנגענומען געוואָרן דער רוסישער אַלפֿאַבעט. אין אַזערבײַדזשאַן באַנוצט זיך אַ טייל באַרג־ייִדן אויך מיט די לאַטײַנישע אותיות, אויפֿן סמך פֿון אַזערבײַדזשאַניש און טערקיש.

אין פֿאַרגלײַך מיט דער רעלאַטיוו־קליינער צאָל טאַטיש־רעדנדיקע מוסולמענער — אַרום 28,000 מענטשן — וואָס בײַ זיי ווערט זייער מאַמע־לשון באַנוצט בלויז אין דער היים, זענען די ייִדישע טאַטיש־רעדער — בערך 80,000 מענטשן — גוט אָרגאַניזירט און מאָטיווירט. אַ גרויסע צאָל פֿון זיי וווינען הײַנט אין ארץ־ישׂראל און ניו־יאָרק, אָבער די ייִשובֿים אין רוסלאַנד און אַזערבײַדזשאַן זענען געבליבן גאַנץ לעבעדיק. די קינדער קענען, געוויינטלעך, די שפּראַך און רעדן זי נאַטירלעך. אין דער מאָסקווער שיל „בית־תּלחום‟ הערט מען עס אויף יעדן שריט און טריט. ווען איך איך בין אַרײַנגעקומען, האָבן עטלעכע מיטל־יאָריקע מתפּללים געפּרוּווט מיט מיר צו רעדן אויף זייער מאַמע־לשון.

פּראָפֿ׳ דוד כּ״ץ און אַ צאָל אַנדערע אָנגעזעענע ייִדיש־פֿאָרשער באַטאָנען, אַז צווישן אַלע ייִדישע שפּראַכן איז בלויז ייִדיש ממשותדיק אָריגינעל אין אַלע אַספּעקטן. דערצו, האָט קיין אַנדער ייִדישע שפּראַך נישט געשאַפֿן אַזעלכע רײַכע ליטעראַרישע אוצרות. דאָס איז אמת; פֿון דעסט וועגן, פֿאַרדינט דזשוהורי גאַנץ כּשר דעם טיטל פֿון אַן „אַלטערנאַטיוון ייִדיש”. דער חילוק צווישן דער מוסולמענישער, אַרמעניש־קריסטלעכער און ייִדישער פֿאָרעם פֿון טאַטיש איז אַ מינימאַלער. למעשׂה, ווערט די שפּראַך פֿאָרט אַסאָציִיִרט דווקא מיט ייִדן. די ביכער, זשורנאַלן און צײַטונגען, וואָס גייען אַרויס אויף „טאַטיש”, ווערן געדרוקט אויף דזשוהורי. 

מיט אַ יאָר צוריק, האָט מרדכי נאַפֿטאַליִעוו, אַן אײַנגעבוירענער תּושבֿ פֿון קראַסנאַיאַ סלאָבאָדאַ, אַרויסגעגעבן אַ נײַ דזשוהורי־רוסיש ווערטערבוך, מיט דער הילף פֿון דער דערמאָנטער מאָסקווער שטיצע־אָרגאַניזאַציע „סטמעגי”. דער צונויפֿשטעלער גיט איבער, אַז ער האָט געאַרבעט מער ווי 16 יאָר איבער זײַן ווערטערבוך, וואָס ווערט הײַנט פֿאַרקויפֿט אין די ספֿרים־קראָמען פֿון מאָסקווע און פּעטערבורג, וווּ איך האָב מיט גרויס אינטערעס געקויפֿט אַן עקזעמפּלאַר פֿון זײַן ווערק.

אין דאַגעסטאַן און אַזערבײַדזשאַן גייען כּסדר אַרויס ביכער, צײַטונגען און זשורנאַלן אויף ייִדיש־טאַטיש — נישט קיין סך, אָבער אַ מערקווירדיקע צאָל אויסגאַבעס. אין פּעטערבורג איז אינעם יאָר 2014 אַרויס יונאָ איזילאָווס בוך וועגן דער געשיכטע פֿון געוויסע ייִדיש־טאַטישע ווערטער. מיט אַ יאָר פֿריִער, האָט אַנטאָן אַגאַרונאָוו — אַ געבוירענער אין באַקו, הײַנט וווינט ער אין ארץ־ישׂראל — אַרויסגעגעבן אַ זאַמלונג לידער אויף דער שפּראַך.

צום באַדויערן, ווערט די שעפֿערישע טעטיקייט אויף ייִדיש־טאַטיש אָפֿט פֿאַרקוקט אין דער אַקאַדעמישער וועלט, אַחוץ דעם קליינעם עולם פֿאָרשער פֿון איראַנישע שפּראַכן און דיאַלעקטן. די קאַווקאַזישע ייִדן האַלטן זיך, געוויינטלעך, באַזונדערס, און שטאָלצירן מיט זייער לשון בלויז צווישן זיך. זייער ליטעראַטור טראָגט, בדרך־כּלל, אַן אויסגעשפּראָכן צענטראַל־אַזיאַטישן אָדער כּמו־איראַנישן כאַראַקטער. אין טיפּישע לידער פֿון באַרג־ייִדן גייט אַ רייד וועגן שוואַרץ־אויגיקע מיידלעך, סטאַדעס שאָף אויף די בערג, ווילדע רויזן און אַנדערע פּשוטע שיינקייטן. אַדרבה, מע קען אַפֿילו זאָגן, אַז זיי דערמאָנען אין די קלאַסישע ייִדיש־לידער וועגן דעם אַמאָליקן מיזרח־אייראָפּעיִשן שטעטל. פֿון דעסט וועגן, ציט די ייִדיש־טאַטיש פּאָעזיע זעלטן צו דעם אויפֿמערק פֿון קריטיקער, צום באַדויערן, שוין אָפּגערעדט פֿון איבערזעצער.

אַזוי צי אַזוי, בליט אויפֿן שטח פֿונעם געוועזענעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד — רוסלאַנד און אַזערבײַדזשאַן — אַ לעבעדיקע ייִדישע קולטור מיט איר אייגענער שפּראַך, וואָס ווערט, דווקא צוליב איר שטעטלדיקער נאַטירלעכקייט און איזאָלירטקייט, צו אָפֿט פֿאַרקוקט. אין דער אמתן, וואָלט געווען כּדאַי פֿאַר אונדזערע ייִדישיסטן זיך צוצוקוקן בעסער צו זייערע פּערסיש־קאַווקאַזישע קאָלעגן, נעמענדיק אין באַטראַכט אַז אַן אַנדערע ייִדישע שפּראַך לעבט ווײַטער אין איר נאַטירלעכן מין ייִדישלאַנד.