סאַטירע וועגן אַמאָליקע אַסימילירטע בערלינער ייִדן

Satire About Assimilated Berlin Jews Before WW I


פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published September 03, 2017, issue of August 25, 2017.

דער ראָמאַן “תּוהו ובֿוהו” פֿונעם דײַטשיש–ייִדישן שרײַבער סאַמי (שמואל) גראָנעמאַן (1875 - 1952) איז אַרױס אין 1920, און איז דערשינען אין אַן ענגלישער איבערזעצונג. גראָנעמאַנס נאָמען איז ניט אַזױ גוט באַקאַנט דעם ענגלישן לײענער װי די נעמען פֿון אַנדערע ייִדישע ליטעראַטן פֿון דער װײַמאַרער תּקופֿה, װי װאַלטער בנימין און זיגפֿריד קראַקאַוער. אָבער אױף דײַטשיש זײַנען לעצטן װידער דערשינען אַ צאָל זײַנע װערק, און ער פֿאַרנעמט בהדרגה אַ חשובֿ אָרט אין דער דײַטשיש־ייִדישער קולטור־געשיכטע.

“תּוהו ובֿוהו” איז דער דײַטשישער נאָמען פֿונעם ראָמאַן. אױף ענגליש האָט מען דאָס איבערגעטײַטשט װי “טאָטאַלער כאַאָס”, אַ סימן אַז דער אַמאָליקער דײַטשישער לײענער איז געװען מער באַהאַװנט אין דער עבֿרי אײדער דער הײַנטיקער אַמעריקאַנער עולם. די האַנדלונג פֿונעם ראָמאַן קומט פֿאָר פֿאַר דער ערשטער װעלט–מלחמה צװישן בערלין און אַן אױסגעטראַכטן ייִדישן שטעטל אינעם רוסישן תּחום־המושבֿ. דער מחבר שילדערט אַ ברײטע ייִדישע װעלט, װען רוסישע ייִדן האָבן זיך מאַסנװײַז געלאָזט קײן דײַטשלאַנד זוכנדיק פֿרײַהײט, פּרנסה און בילדונג.

דער ראָמאַן האָט צװײ װיכטיקע מעלות: אַ געשפּאַנטן סיפּור־מעשׂה און אַ סך אינטערעסאַנטע היסטאָרישע פּרטים. גראָנעמאַן איז פֿון פֿאַך געװען אַ יוריסט און דאָס פֿילט מען אין זײַנע לעבעדיקע באַשרײַבונגען פֿון דער בערלינער סבֿיבֿה פֿון ייִדישע אַדװאָקאַטן און ריכטער. ער האָט גוט געקענט סײַ די אַסימילירטע דײַטשישע ייִדן, װאָס האָבן זיך מיט שטאָלץ געהאַלטן פֿאַר “דײַטשן פֿון דער מאָזאַיִשער אמונה”, סײַ די רוסישע ייִדן, װײַל זײַן פֿרױ האָט געשטאַמט פֿון זשיטאָמיר. בעת דער ערשטער װעלט–מלחמה האָט גראָנעמאַן געדינט אין דער פּרעסע־אָפּטײלונג פֿונעם דײַטשישן מיליטערישן שטאַב אין קאָװנע, װוּ ער האָט זיך גוט באַקענט מיטן טאָג–טעגלעכן לעבן פֿון ליטװישע ייִדן. אין פֿאַרגלײַך מיט זײַנע מער באַרימטע דײַטשיש־ייִדישע מיטצײַטלער, איז ער געװען גוט באַהאַװנט אין ייִדישקײט, װײַל זײַן פֿאָטער איז געװען אַ רבֿ און אַלײן האָט ער זיך יונגערהייט געלערנט אױף רבנות.

מען טרעפֿט אינעם ראָמאַן אַ גאַנצע גאַלעריע ייִדישע טיפּן: אידעאַליסטישע יונגע רוסישע ייִדן, װאָס זײַנען גיריק נאָך דער דײַטשישער בילדונג און קולטור; זײערע עלטערע קרובֿים, װאָס פֿירן כּלערלײ לינקע געשעפֿטן אין בערלין; די “פּני” פֿון דער בערלינער ייִדישער קהילה, װאָס גלױבן אין אָפּהיטן ייִדישקײט דורך מליצהדיקע דרשות; די ייִדישע משומדים, װאָס װילן אַרײַנקריכן אין די דײַטשישע הױכע פֿענצטער; דײַטשישע קריסטן, װאָס װילן ברענגן ייִדן צו דער “עכטער” אמונה; און דײַטשישע אַנטיסעמיטן פֿון כּלערלײ שאַטירונגען.

די אַלע פֿיגורן דרײען זיך אַרום אינעם בערלינער “תּוהו ובֿוחו”. זײ שטױסן זיך אָן אײנער אינעם צװײטן אין די סאַמע פּריקרע סיטואַציעס. גראָנעמאַנס סאַטירישער חוש איז ספּעציעל שאַרף װען ער שידלערט די אַסימילירטע בערלינער ייִדן, װאָס האָבן בוגד געװען אין זײער ייִדישער אמונה צוליב דער קאַריערע. זײ האָבן געגלױבט, אַז דורכן שמד װעלן זײ לגמי פּטור װערן פֿון די לעצטע שפּורן פֿון ייִדישקײט. אָבער עס לאָזט זיך אױס, אַז דװקא איצט װערן זײ כּסדר דערמאָנט אָן זײער ייִדישן אָפּשטאַם פֿון דײַטשישע קריסטן. כּל־זמן זײ זײַנען געװען ייִדן, האָט מען זײ ניט געטשעפּעט, אָבער װי נײַע קריסטן װערן זײ אָפּגעפֿרעמדט סײַ פֿון דער אַלטער סײַ פֿון דער נײַער סבֿיבֿה.