טשיקאַוועסן

די ייִדישע געשיכטע פֿון דער צפֿון־קאָרעיִשער באָמבע

The Jewish History of the North Korean Bomb

פֿון יואל מאַטוועיעוו

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

כּדי צו שאַפֿן אַ טערמאָנוקלעאַרע באָמבע, מוז מען צובינדן אויף אַ געוויסן אופֿן אַן אָנלאָד פֿון שווערע וואַסערשטאָף־איזאָטאָפּן צו אַ געוויינטלעכער אַטאָם־באָמבע, וואָס נייטיקט זיך אין אַ ממשותדיקן סכום פֿונעם באַרײַכטערטן אוראַניום אָדער פּלוטאָניום. דער נוקלעאַרער אויפֿרײַס צידנט אָן דעם שטאַרקערן טערמאָנוקלעאַרן אויפֿרײַס. די אַטאָמען פֿון אוראַניום אָדער פּלוטאָניום צעפֿאַלן זיך, אַרויסלאָזנדיק אַ ריזיקע ענערגיע, און די וואַסערשטאָף־אַטאָמען ווערן, פֿאַרקערט, „צונויפֿגעקלעפּט‟, שאַפֿנדיק דערמיט אַ גרעסערן אויפֿרײַס־כּוח.

אַוודאי, איז דער פּינקטלעכער פּראָצעס מער קאָמפּליצירט און בלײַבט אין אַ געוויסער מאָס אַ מלוכישער סוד פֿון די לענדער, וואָס פֿאַרמאָגן אַ נוקלעאַרן אַרסענאַל. בדרך־כּלל איז אָבער באַוווּסט, אַז טעלער און אולאַם האָבן צוגעטראַכט, צווישן אַנדערע חידושים, אַ מעטאָד, וואָס דערמעגלעכט צו שאַפֿן טריטיום, דעם שווערן ראַדיאָ־אַקטיוון וואַסערשטאָף־איזאָטאָפּ, גלײַך בעת דעם אויפֿרײַס פֿון אַן אַנדער עלעמענט – ליטיום.

עדוואַרד טעלער, אַן אונגערישער ייִד, איז געבוירן געוואָרן אין בודאַפּעשט, אינעם יאָר 1908. זײַן מאַמע איז געווען אַ פּיאַניסטקע און דער טאַטע – אַן אַדוואָקאַט. זייער זון איז אָבער אַוועקגעפֿאָרן קיין אַמעריקע און געוואָרן אַ פּראָמינענטער פֿיזיקער. זײַן שותּף, סטאַניסלאַוו אולאַם, איז געווען אַ לעמבערגער ייִד, געבוירן אין 1909. זײַענדיק אויך אַ זון פֿון אַן אַדוואָקאַט, האָט ער זיך פֿאַרליבט אין פֿיזיק און מאַטעמאַטיק.

אין אַמעריקע, האָבן טעלער און אולאַם זיך געטראָפֿן מיט דזשאָן (יונה) פֿאָן־־נוימאַן – איינער פֿון די אָבֿות פֿון קאָמפּיוטערײַ. אַליין אַ ייִד פֿון אונגערן, האָט פֿאָן־נוימאַן געשפּילט אַ גרויסע ראָלע אינעם שאַפֿן די ערשטע נוקלעאַרע באָמבע, ווי אַ טייל פֿונעם „מאַנהעטן־פּראָיעקט‟, בראָש מיט יוליוס־ראָבערט אָפּענהײַמער, אַן אַמעריקאַנער־געבוירענער ייִדישער פֿיזיקער.

דעם 31סטן אָקטאָבער אָדער דעם 1טן נאָוועמבער 1952, האָט די אַמעריקאַנער רעגירונג אויפֿגעריסן דעם מכשיר, אויסגעאַרבעט דורך טעלער און אולאַם, אויפֿן אינדזל עניוועטאַק אינעם פּאַציפֿישן אָקעאַן. דער רעזולטאַט איז געווען אַ שרעקלעכער: 450 מאָל שטאַרקער, ווי די טרויעריק־באַרימטע באָמבאַרדירונג פֿון נאַגאַסאַקי אין יאַפּאַן. אין עטלעכע חדשים אַרום, האָט דער ראַטן־פֿאַרבאַנד אַן אייגענע טערמאָנוקלעאַרע באָמבע – די ערשטע אין דער וועלט, וואָס איז געווען גרייט אויסגענוצט צו ווערן ווי אַ פּראַקטיש געווער. מיטן פּראָיעקט האָבן אָנגעפֿירט אַנדריי סאַכאַראָוו און יולי כאַריטאָן, אַ ייִד פֿון פּעטערבורג.

עס טרעפֿן זיך אין דער מענטשלעכער געשיכטע געניעלע דערפֿינדונגען און אַנטדעקונגען, וואָס בײַטן דאָס פּנים פֿונעם גאַנצן פּלאַנעט. איז אָבער אַ באָמבע, וואָס קאָן צעשטערן, אין פּרינציפּ, אַ גאַנץ לאַנד, צעברעכנדיק דערבײַ אויף לאַנג די קאָמוניקאַציע־סיסטעמען אין הונדערטער מײַל אַרום און אַפֿילו די סאַטעליטן אינעם הימל, טאַקע אַ נוצלעכע המצאה? צפֿון־קאָרעע קאָן זײַן אַ משוגענע מלוכה, אָבער ס׳איז כּדאַי זיך צו דערמאָנען, אַז לכתּחילה האָבן זייער הײַנטיקע „סטראַשילדע‟ צוגעטראַכט עטלעכע ייִדישע אימיגראַנטן אין אַמעריקע.

פֿונדעסטוועגן, איז עס געווען גאָר אַ וויכטיקער שריט אין וויסנשאַפֿט.

וואָס שייך דעם פֿרידלעכן באַנוץ פֿון די דערמאָנטע אַנטדעקונגען, בויט מען איצט די ערשטע טערמאָנוקלעאַרע עלעקטראָ־סטאַנציע ITER אונטער דער ערד אין דרום־פֿראַנקרײַך. לויטן פּלאַן, קלײַבט מען זיך עס אָנצוצינדן מיטן פֿולן כּוח בערך אין 18 יאָר אַרום. האָפֿנטלעך, וועט די סטאַנציע טאַקע ווערן אַ גוטער מוסטער פֿון פֿרידלעכן באַנוץ פֿון טערמאָנוקלעאַרע רעאַקציעס, וואָס ווערט הײַנט, צום באַדויערן, אָפֿט אַסאָציִיִרט מיט מאַסן־צעשטערונג און פּאָליטישע מהומות.