מענטשן און געשעענישן, ייִדיש־וועלט

ווידוי פֿון אַ ישׂראלדיקן ייִדישיסט

Confessions of an Israeli Yiddishist

פֿון בני מער

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

אָבער אַזוי ווי מיט העלערן, אויך מיט מײַנע באָבע־זיידע האָב איך אָנגעהויבן רעדן ייִדיש ערשט נאָך דעם ווי זיי זײַנען שוין געווען אויף יענער וועלט. איך רעד צו די לידער פֿון בינעם העלער און אפֿשר רעדן זיי אויך צו מיר, און פֿון דעסט וועגן פֿירן מיר דאָך נישט קיין שום דיאַלאָג. און אַזוי איז עס כּמעט מיט די אַלע אַנדערע ייִדישע פּאָעטן (אַחוץ רבֿקה באַסמאַן בן חיים, זאָל זי מאריך־ימים זײַן). אַפֿילו אַבֿרהם סוצקעווער, וואָס איך האָב איבערגעזעצט עטלעכע פֿון זײַנע לידער ווען ער האָט נאָך געלעבט, האָב איך אים געקענט דער עיקר פֿון זײַנע ביכער און אים געזען נאָר צוויי מאָל, ביידע פֿון דער ווײַטנס.

דאָס הייסט, מײַן גרונטיקע באַקאַנטשאַפֿט מיט ייִדיש איז געווען מיט אַ שפּראַך וואָס האָט כּמעט נישט קיין קול. מײַן באַקאַנטשאַפֿט מיט ייִדיש קאָן מען אָנרופֿן ווי העלערס בוך פֿון יאָר 1975, „ביחידות‟. ייִדיש האָט זיך געגראַמט אין מיר מיט „יחידיש‟ (להיפּוך צו איציק פֿעפֿערס ליד).

איך בין געווען אַ ביסל אַ יוצא־דופֿנדיק, אַ קינד פֿון דער פֿאַרגאַנגענהייט, פֿון דער אַלטער היים, אין דער נײַער צוקונפֿטיקער ייִדישער היים פֿון ישׂראל. ייִדיש איז געווען פֿאַר מיר, אפֿשר אפֿילו נישט־באַוווּסטזיניק, אַ מיטל זיך צו פֿאַרבינדן מיטן פֿאַרלוירענעם עבֿר. איך, וואָס האָב געהאַט געוויסע שוועריקייטן מיט קאָמוניקאַציע, האָב געפֿונען חן אין ייִדיש דווקא ווײַל זי איז ווייניק געווען אַ קאָמוניקאַציע־שפּראַך מיט מײַן סבֿיבֿה. אַדרבה: זי איז געוואָרן פֿאַר מיר אַ געהיימע שפּראַך וואָס שרײַט שטילערהייט מיט רעטונג און אימה.

ייִדיש איז אויך געווען אַ מין רעאַקציע אויף אַ קאָלעקטיוו פֿון סאַברעס און ציוניסטן; עס זײַנען פֿאַראַן פֿאַרשיידענע אופֿנים פֿון רעאַקציע אָבער ייִדיש בלײַבט דאָ, אין ישׂראל, אָריגינעל און עפֿעקטיוו. כאָטש איך האָב דעמאָלט קיין וואָרט נישט פֿאַרשטאַנען, געדענק איך נאָך ווי אין מײַנע קינדער־יאָרן האָבן עלטערע לײַט געשושקעט ייִדיש אין די גאַסן פֿון תּל־אָבֿיבֿ. קיינער האָט מער נישט געזאָגט צו די ייִדיש־רעדער: „עבֿרי דבר עבֿרית!‟, אָבער יעדער איינער האָט געוווּסט אַז דאָ הערשט העברעיִש, און ייִדיש געהערט צו די באַזיגטע גלותדיקע ייִדן.

שפּעטער, ווען איך האָב שוין אָנגעהויבן שטודירן ייִדיש, האָב איך פֿאַרשטאַַנען אַז איך בין מער נישט אַליין. פֿון זײַטיקע שטעגן זײַנען געקומען צו ייִדיש אַנדערע יחידים. פּלוצלינג האָט מען געהערט ייִדיש אויף אַ קול: אונדזערע טײַערע לערערס, אין „בית שלום עליכם‟ און אין העברעיִשן אוניווערסיטעט, האָבן גערעדט צו אונדז און מיט אונדז ייִדיש, און עס זײַנען אויך געווען פֿאַרשיידענע געלעגנהייטן וואָס מיר, תּלמידים, האָבן גערעדט צווישן זיך ייִדיש. אין אונדז איז מקוים געוואָרן דאָס וואָס יחזקאל הנבֿיא האָט געשריבן: „והיו לאחדים בידך‟ (זיי זאָלן ווערן איינס אין דײַן האַנט). מיר, יחידים, זײַנען געוואָרן אַ ביסל ווייניקער עלנט אין אונדזערע דל״ת אמותן.

אָבער מיר דאַכט זיך אַז דאָס איז אַלץ נאָך געווען ווײַט פֿון די סבֿיבֿות וואָס זײַנען געשאַפֿן געוואָרן אין אַמעריקע, למשל. ווען איך הער וועגן ייִדיש־וואָך, ייִדיש־פֿאַַרם אאַז״וו, ווער איך גאָר מקנא. אַזעלכע געבענטשטע אינסטיטוציעס זײַנען נישטאָ בײַ אונדז, אין ישׂראל. מיר האָבן יאָ „יונג־ייִדיש‟ און אַנדערע ייִדיש־רעדנדיקע קרײַזן, אָבער עס דאַכט זיך מיר אַז זיי האָבן נישט געשאַפֿן אַרום זיך ממשותדיקע קהילות ווי אין אַמעריקע. עס זײַנען פֿאַראַן פֿאַרשיידענע סיבות דערפֿאַר, און אפֿשר דער עיקר איז — דאָס וואָס אין אַמעריקע, צווישן אַנדערע, איז ייִדיש אויך אַ מין ייִדישע אידענטיטעט (מ’קאָן עס רופֿן בקיצור: „ייִדענטיטעט‟), אַ בשותּפותדיקער ייִדישער שטאַם וואָס מע קאָן מיט דעם זיך אידענטיפֿיצירן, און בפֿרט אין אַ תּקופֿה וואָס יעדער איינער זוכט זײַן מקור. אַזוי שאַפֿט מען אַן איצטיקן ייִדיש, און אַפֿילו אַ צוקונפטיקע שפּראַך און סבֿיבֿה.

און דאָ, אין תּל־אָבֿיבֿ און אין מײַנע אויגן, בלײַבט ייִדיש אַ שפּראַך פֿון יחידים. ווי אַן איבערזעצער פֿון ייִדיש אויף העברעיִש (אַ שפּראַך וואָס איך האָב אויך זייער ליב) זע איך ייִדיש דער עיקר ווי אַ זעלטענער און טײַערער מיטל זיך צו פֿאַרבינדן מיט די וואָס לעבן און רעדן נישט מער מיט אונדז. אפֿשר איז אַלץ וואָס איך שרײַב דאָ אַ תּירוץ פֿאַר מײַנע שוועריקייטן מיט ייִדיש, פֿאַר מײַן צעקאַליעטשער שפּראַך. קאָן זײַן. אפֿשר איז עס נישט מער ווי די אמתע מעשׂה מיטן קרעמער פֿון מײַנע קינדער־יאָרן. ווען מײַן מאַמע האָט אים געפֿרעגט נאָך פּסח צי ער האָט פֿאַרקויפֿט דעם חמץ האָט ער נעבעך געענטפֿערט: „ניין, ווײַל איך האָב נישט געפֿונען קיין גוי כּדי צו פֿאַרקויפֿן אים‟. אָט דאָס הייסט אַ תּירוץ פֿאַר דער באָבען: אין פֿאַרגלײַך מיטן קרעמער איז מײַן תּירוץ: איך האָב נישט געפֿונען קיין ייִדיש־רעדער מיט וועמען איך קען פֿירן אַ שמועס מיט אים.

אַוודאי זײַנען פֿאַראַן דאָ אין ישׂראל מעגלכקייטן צו רעדן ייִדיש, פּראַקטיצירן די גערעדטע שפּראַך. פֿון דעסט וועגן מיין איך אַז איך בין נישט דער איינציקער וואָס באַנוצט זיי נישט. כ׳האָב אַ חשד אַז איך בין נישט דער איינציקער דאָ אין ישׂראל וואָס איז געקומען צו ייִדיש פֿון די אָ סיבות וואָס כ׳האָב פֿריִער געשריבן. אפֿשר בין איך נישט אַזאַ אויסנאַם און מיר, ישׂראלדיקע ייִדישיסטן, האַלטן בדרך־כּלל די מײַלער פֿאַרמאַכט. דאָס איז נישט מער ווי אַ סבֿרה, וואָס מע דאַרף (אויב מע דאַרף) נאָך אַ סך באַאַרבעטן און פֿאָרשן. בכן זאָל עס בלײַבן דערווײַל אַ ווידוי פֿון אַ יחיד וואָס האָט געוואָלט אויסגיסן זײַן האַרץ בין כּסה לעשׂור.