געשיכטע

באַנען, ראָטשילד־גבֿירים און יאָדלע־שישקעס

Trains, Rothschilds and Christmas Tree Pine Cones

פֿון יואל מאַטוועיעוו

צווישן צוויי אַלטע פֿראַנצויזישע שטעט אין די אַלפּן, פּוזשע־טעניער און אַנאָט, פֿאָרט יעדן שבת און זונטיק אַ היסטאָרישער פּאַראָוואָז – אַ דאַמף־לאָקאָמאָטיוו פֿונעם יאָר 1923 מיט עטלעכע עלטערע וואַגאָנען וואָס זענען נאָך עלטער.

געשאַפֿן דורך דער דײַטשישער פֿירמע „הענשעל און זון‟, פֿאָרט ער ווי געהעריק שוין כּמעט 100 יאָר. די מאַשיניסטן פֿונעם לאָקאָמאָטיוו גיבן איבער, אַז דער מאָטאָר, וווּהין מע מוז כּסדר אַרײַנוואַרפֿן די קוילן, שטאַמט פֿונעם יאָר 1892.

דער מוסטער פֿון די פֿאַרצײַטישע טעכנאָלאָגישע חידושים איז באַקאַנט ווי דער Train des Pignes - בוכשטעבלעך, די באַן פֿון יעדלאָווע שישקעס (pine cones). מע דערציילט, אַז די פּאַסאַזשירן אויפֿן וועג צווישן דין־לע־בען און ניצע האָבן געהאַט גענוג צײַט אויפֿצוקלײַבן די שישקעס אין די אַלפּישע שטעטלעך, ווײַל די נסיעה איז געווען זייער אַ פּאַמעלעכע. הײַנט דינט דער אַלטער לאָקאָמאָטיוו ווי אַן אָרטיקע מערקווירדיקייט, צוצויִענדיק בערך 200 טוריסטן און אָרטיקע תּושבֿים אַ וואָך.

דעם 30סטן אָקטאָבער איז אויפֿן צווייטן קאַנאַל פֿון דער נאַציאָנאַלער פֿראַנצויזישער טעלעוויזיע געוויזן געוואָרן אַ קליינער רעפּאָרטאַזש וועגן דעם. ווען די טעלעוויזיע־אָפּעראַטאָרן האָבן געמאַכט דעם פֿילם, האָט זיי פֿאַרחידושט וואָס די מעשׂה וואָלט צוגעצויגן אַ מענטש פֿון רוסלאַנד ווי איך און האָבן מיך אַפֿילו פֿאָטאָגראַפֿירט. אינעם רעפּאָרטאַזש אַליין אָבער האָט מען מיך – צום גוטן צי צום שלעכטן – צום סוף נישט געוויזן.

דער אַנומלטיקער ווידעאָ־רעפּאָרטאַזש וועגן דער היסטאָרישער פּאַראָוואָז־ליניע אויף דער פֿראַנצויזישער מלוכישער טעלעוויזיע

אַזוי צי אַזוי, האָב איך באַלד נאָכן אָנקומען קיין פּוזשע־טעניער, וווּ עס וווינען איצט אַרום 1,800 מענטשן, באַמערקט אויף דער גאַס אַ שילד, וואָס דערציילט וועגן דער ייִדישער קהילה וועלכע האָט געבליט אינעם דאָזיקן שטעטל פֿונעם 13טן ביזן 16טן יאָרהונדערט. ייִדן האָבן געשפּילט אַ וויכטיקע ראָלע אין דער עקאָנאָמיע פֿון דער גאַנצער געגנט. אַוודאי, האָב איך געלייענט וועגן דער אוראַלטער געשיכטע פֿון ייִדן אין פֿראַנקרײַך, אָבער זיך נישט געריכט צו טרעפֿן קאָנקרעטע סימנים פֿונעם אַמאָליקן ייִדישן לעבן בעת אַ צופֿעליקער זונטיק־נסיעה אויף אַ היסטאָרישער באַן צווישן די פּרעכטיקע בערג און באַרג־טונעלן.

אין דער ייִדישער ליטעראַטור, אַרײַנגערעכנט שלום־עליכמס „אײַזנבאַן־געשיכטעס‟, פֿאַרנעמען די באַנען – ווי אויך די טראַמווײַען, מעטראָ און אַנדערע מינים רעלסן־טראַנספּאָרט – אַ ממשותדיק אָרט ווי אַ סצענע פֿון פֿאַרשיידענע אויסטערלישע, ראָמאַנטישע אָדער אַבסורדע סיטואַציעס.

אין דער אמתן, איז די פֿאַרבינדונג צווישן באַנען און ייִדן גאַנץ ממשותדיק, היסטאָריש גערעדט. הגם בײַ דער שארית־הפּליטה קאָן אַן אַלטער פּאַראָוואָז – בפֿרט אַ דײַטשישער – אַרויסרופֿן פֿינצטערע אַסאָציאַציעס מיטן חורבן, איז כּדאי צו דערמאָנען, אַז אַ גאַנצע ריי ייִדישע גבֿירים האָבן געשפּילט אַ הויפּטראָלע אין דער אַנטוויקלונג פֿונעם דאָזיקן מין טראַנספּאָרט. דער גוט־באַוווּסטער פּאַריזער באַנקיר מאיר־יעקבֿ ראָטשילד האָט באַצאָלט די הוצאָות פֿונעם אויפֿבוי פֿון דער אײַזנבאַן־ליניע צווישן פּאַריז און סען־זשערמען, וועלכע האָט זיך געעפֿנט אין 1837. צוויי אַנדערע פֿראַנצויזישע ייִדן, עמיל און יצחק פּערייר, האָבן פֿאַרשטאַנען דעם גרויסן פּאָטענציאַל פֿון די באַנען און האָבן אויסגעבויט, בסך־הכּל, בערך 6,000 מײַל באַן־ליניעס אין אייראָפּע, ווערנדיק ראָטשילדס מעכטיקע קאָנקורענטן אינעם דאָזיקן געביט. עס קאָן זײַן, אַז זייער בויערײַ האָט משפּיע געווען אויף דער שפּעטערדיקער ליניע צווישן דין־לע־בען און ניצע, געגרינדעט אין 1887. די מעטראָ־סטאַנציע „פּערייר‟ אין פּאַריז טראָגט זייער נאָמען צוליב זייער ראָלע אינעם אַנטוויקלען די באַנען־נעץ אינעם לאַנד.

בעת דער אַמעריקאַנער בירגער־קריג, אין 1861, האָבן אַ צאָל ייִדישע באַנקירן אויך אײַנגעלייגט אַ סך געלט אינעם שאַפֿן אַ ברייטע נעץ אײַזנבאַן־ליניעס אין אַמעריקע. אין דעם פֿאַל איז נישט קיין גוזמא צו זאָגן, אַז אין צאָל אַ לענדער אַרום דער וועלט, וואָס שייך דעם באַן־טראַנספּאָרט, האָבן אַמאָל דאָמינירט אַ קליינע צאָל ייִדישע מאַגנאַטן, אַרײַנגערעכט די באַרימטע משפּחה ראָטשילד.

דער קלאַסישער פּאַראָוואָז, וואָס אויפֿן קורצן וועג פֿון פּוזשע־טעניער קיין אַנאָט פֿאָדערט אַ גאַנצע טאָן קוילן, האָט געטרײַ געדינט במשך פֿון עטלעכע דורות. נאָך אינעם יאָר 1834 האָט דער פֿיזיקער מאָריץ־הערמאַן (באָריס) יאַקאָבי צוגעטראַכט דעם פּראַקטישן עלעקטרישן מאָטאָד, וועלכער איז הײַנט אָנגענומען געוואָרן ווי אַ ריינער, פֿאַרזיכערטער און מער עפֿעקטיווער קוואַל פֿון באַן־באַוועגונג.

געבוירן בײַ אַ משפּחה פֿון דײַטשיש־ייִדישע גבֿירים, האָט ער באַשלאָסן צו ווערן אַ וויסנשאַפֿטלער. אינעם יאָר 1837 האָט דער רוסישער צאַר ניקאָלײַ דער ערשטער גוטגעהייסן זײַנע עקספּערימענטן מיט עלעקטרישע מאָטאָרן אין רוסלאַנד, וווּ ער האָט אויך דערפֿונדן דעם ערשטן טעלעגראַף, וואָס דרוקט אָפּ אויטאָמאַטיש די אותיות, ווי אויך אַ צאָל אַנדערע חידושדיקע מכשירים.

די עלעקטרישע באַנען בלײַבן טאַקע גאָר פּאָפּולער אין רוסלאַנד און ווערן באַטראַכט ווי אַ מין נאַציאָנאַלע דערגרייכונג. אין פֿאַרגלײַך מיט דער מעטראָ, וווּ דער דריטער רעלס דינט ווי דער קוואַל פֿון עלעקטרישער ענערגיע, אָבער קאָן אויך גורם זײַן אַ שׂרפֿה און אַ טויטלעכן שאָק, הענגען די דראָטן איבער די רוסלענדישע „עלעקטריטשקעס‟אויף אַ גענוג גרויסער פֿאַרזיכערטער הייך. פֿונדעסטוועגן, פֿילן אַ טייל רוסן אויך אַ נאָסטאַלגיע פֿאַרן אַלטן פּאַראָוואָז.

אינעם יאָר 1935 האָט מען אין טביליסי, די הויפּטשטאָט פֿון דער סאָוועטישער גרוזיע, געעפֿנט די ערשטע באַן־ליניע, וווּ די שולקינדער האָבן געקאָנט זיך אויסלערנען אויף אַ טשיקאַוון אופֿן ערנסטע פּראָפֿעסיעס פֿון באַן־אַרבעטער. לייזער קאַגאַנאָוויטש, סטאַלינס נאָענטער שותּף און דער דעמאָלטיקער פֿאָלקס־קאָמיסאַר פֿון טראַנספּאָרט־ענינים, האָט געשטיצט דעם פּראָיעקט; אין גיכן האָבן אַזעלכע באַן־ליניעס „פאַר קינדער‟ זיך באַוויזן אין צענדליקער שטעט איבערן גאַנצן ראַטן־פֿאַרבאַנד.

אין פֿאַרגלײַך מיט דער דערמאָנטער אַלטער באַן־ליניע אין די פֿראַנצויזישע אַלפּן, וואָס זעט אויס „עקזאָטיש‟ דווקא צוליב דעם אַלטמאָדישן אויסזען, זעט אויס די איצטיקע „קינדער‟־אײַנזבאַן אין פּעטערבורג דווקא מאָדערן, ווי אַ קלענערע קאָפּיע פֿון געוויינטלעכע הײַנטצײַטיקע באַן־ליניעס. די קליינע מאָס פֿון די וואַגאָנען זעען אָבער אויס ענלעך צום פֿראַנצויזישן וואַריאַנט און ציט אויך צו די טוריסטן.

אינעם יאָר 2014 האָט די באַן־ליניע „פאַר קינדער‟ אין פּעטערבורג באַקומען אַן אַלטן פּוילישן פּאַראָוואָז, לכתּחילה געבויט אין די 1950ער פֿאַר ערנסטע „דערוואַקסענע‟ צוועקן. אינעם ליטווישן שטעטל פּאָנעוועזש – די אַמאָליקע היים פֿון דער באַקאַנטער פּאָנעוועזשער ישיבֿה – שטייט אַן אַנדער עקזעמפּלאַר פֿון אַזאַ פּאַראָוואָז ווי אַ דענקמאָל. איין היסטאָרישע באַן־ליניע מיט קליינע און שמאָלע וואַגאָנען, ענלעך צו דער דערמאָנטער פֿראַנצויזישער באַן, באַדינט די טוריסטן אין פּאָנעוועזש אויף אַן ענלעכן אופֿן, הגם דער קלאַסישער דאַמף־לאָקאָמאָטיוו בלײַבט דאָרטן הײַנט בלויז אויפֿן מאָנומענט־פּעדעסטאַל.