די ייִדישע יוגנט פֿאַרן חורבן

Jewish Youth Before the Holocaust

יונגע מיטגלידער פֿון „השומר הצעיר‟ אין קרעמניץ, פּוילן, אַרום 1938
יונגע מיטגלידער פֿון „השומר הצעיר‟ אין קרעמניץ, פּוילן, אַרום 1938

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

Published May 04, 2014, issue of May 23, 2014.

(די 3 טע זײַט פֿון 3)

אויך פֿלעג איך זיך פֿאַרנעמען מיט חקירה, ד״ה זיך באַמיען צו פֿאַרשטיין רעליגיע מיטן שׂכל. איך געדענק אַן עפּיזאָד מיטן משגיח, וועלכער וועט קענען אילוסטרירן דעם ישיבֿהשן געדאַנקען־גאַנג.

איך האָב איין מאָל אין פּערזענלעכן שמועס געפֿרעגט דעם משגיח:

“אויב די תּנאים האָבן אַלץ געוווּסט, אַלע סודות פֿון דער טבֿע, און האָבן אפֿילו געקענט מחיה מתים זײַן, טאָ פֿאַר וואָס האָבן זיי נישט ערפֿינדן די באַן און עלעקטריע?”

ער האָט מיר געענטפֿערט:

“צי וואָלטן מיר געהאַט די מאָראַלישע רעכט צו דערהרגענען איין מענטש אין פֿאַל ווען מיר וואָלטן געוווסט אַז מיט זײַן טאַט ראַטעוועט מען דאָס לעבן פֿון טויזנטער? זיכער נישט.

דעריבער אָ, האָבן די חכמים נישט געוואָלט ערפֿינדן די באַן, ווײַל אמת, די באַן ראַטעוועט אין אַ סך פֿאַלן דעם מענטשן, אָבער אין אַ סך פֿאַלן קומען דאָך אויך אום מענטשן דורך דער באַן.

הגם דער פּראָצעס פֿון לעצטן איז אַ קלענערער, אָבער דאָך, ווער האָט דאָס רעכט צו פֿאַרבײַטן דאָס לעבן פֿון ראובֿן אויפֿן לעבן פֿון שמעון און לוי?

און אין דער אמתן האָבן אונדזערע חז”ל יאָ געוווּסט וועגן דער באַן, א.א.וו., נאָר זיי האָבן דאָס מאָראַליש נישט געטאָרט ערפֿינדן.”

***

איר זעט ליבע פֿרײַנט אין וואָס דאָ האַנדלט זיך, דאָס אַמאָליקע צוועלף יעריק בחורל באָרעט זיך מיט ערנסטע שאלות און זוכט צו זיי תּשובֿות.

הײַנט קען אַ צוועלף יעריק ייִנגל קוים אויסקרעכצן די בר־מצווה פּרשה, שוין אָפּגערעדט פֿון פֿילאָסאָפֿישע געדאַנקען וואָס האָבן אַ שייכות צו דער וועלט, צום לעבן און מענטש.

דער שאָדן איז גרויס, דער פֿאַרלוסט פֿון זעקס מיליאָן קדושים קאָסט אונדז אונדזער אַמאָליקע ייִדישע קולטור, לשון און ייִדישע חכמה.

דערווײַל זײַט מיר געזונט און שטאַרק און עסט מיר קרעפּלעך. אַזוי פֿלעג איך פּראָוואַזשאַיען (באַגלייטן) מײַנע סטודענטן בײַם סוף פֿון יעדן ייִדישן קלאַס.