דאָס נײַע ייִדישלאַנד: בריסל און לעוּוואַרדען

The New Yiddishland: Brussels and Leeuwarden

בריסל: סאָניאַ פּינקוסאָוויטש און דער מחבר
בריסל: סאָניאַ פּינקוסאָוויטש און דער מחבר

פֿון איציק גאָטעסמאַן

Published May 22, 2014, issue of June 06, 2014.

וואָס שייך ייִדיש אין בעלגיע ווייסן אַלע וועגן אַנטווערפּן, די שטאָט פֿון דימענט־שלײַפֿער און -הענד­לער; אַ שטאָט, וווּ סײַ די חסי­דים, סײַ די פֿרײַע קענען ייִדיש. אָבער וואָס וועגן בריסל, וואָס איז נישט בלויז די הויפּטשטאָט פֿונעם לאַנד, נאָר אויך די הויפּטקוואַרטיר פֿו­נעם אייראָפּעיִשן פֿאַרבאַנד? איך האָב אָנגעקלונגען צו אַן אַלטער חבֿרטע, סאָניע פּינקוסאָוויטש־דראַ­טווע, אַ מיטאַרבעטערין אין ייִוואָ אין די 1980ער יאָרן, וועלכע האָט זיך איבער­געפּעקלט קיין בריסל און איז הײַנט די לערערין פֿון ייִדיש אינעם אָרטיקן „אינסטיטוט פֿאַר ייִדי­שע שטו­דיעס”.

יעדע דרײַ זומערן אָרגאַניזירט דראַטווע בײַ זיך אין אינסטיטוט אַן אינ­טענסיוון זומערקורס פֿון דער ייִדי­שער שפּראַך, און דאָס יאָר וועט מען דאָס אָפּהאַלטן פֿונעם 14טן יולי ביזן 25סטן יולי, מיט די לערערס חיהלע ביר, יצחק ניבאָרסקי, אַניק פּרים־מאַרגולעס, רפֿאל גאָלדוואַסער, און שורה ליפּאָווסקי. //www.ulb.ac.be/facs/philo/judaisme/index-8.html . זי האָט מיך פֿאַרבעטן בעת מײַן וויזיט צו רעדן אויף ייִדיש וועגן ייִדישע פֿאָלקזינגער פֿאַר אירע סטודענטן, און ס’איז געקו­מען אַ פֿײַנער עולם ייִדן פֿון דער קהילה.

איך בין אײַנגעשטאַנען איין נאַכט בײַ אַ פֿרוי פֿון שפּאַניע, איזאַ­בע­לע, בײַ וועלכער, מיט צוויי יאָר פֿריִער, איז אײַנגעשטאַנען מײַן פֿרוי. קומענדיק פֿון פּאַריז, איז מײַן לשון געווען אַ מישמאַש פֿון פֿראַנצייזיש און ניו־יאָרקער שפּאַניש, אָבער איך האָב געהאַט אַ גליק, וואָס זי האָט אַלץ פֿאַרשטאַנען, אָן איבערצופֿרעגן. די דירה האָט געשטאַמט פֿון מלך סאָביעצקיס צײַטן, און איז אַמאָל מסתּמא געווען אַ שיינע, אָבער הײַנט, איז געווען קלאָר, אַז קיין סך געלט האָט זי נישט פֿאַרמאָגט צו מאַכן אַ רעמאָנט, און אַז דער באַלעבאָס פֿון דער דירה אין אַנטווערפּן האָט נישט געוואָלט אַרײַנלייגן קיין געלט זי לײַטיש אויפֿצוהאַלטן.

אָבער נאָך אַ צופֿאַל, ווי אַ סך צו­פֿאַלן אויף מײַן רײַזע: אינעם שכנות­דיקן הויז האָט זיך געפֿונען די סטו­דיע פֿון אַ קינסטלער, מאַרסעל האַס­טיר, אַ קעמפֿער אין דער בריס­לער ווידערשטאַנד־באַוועגונג, וועל­כער האָט נאָך דער מלחמה גע­האַלטן זײַן סטודיע, און זי איבערגע­מאַכט אין אַ לאָקאַל פֿאַר קולטור־פּראָגראַ­מען. צי ער אַליין איז געווען אַ ייִד, איז מיר נאָך נישט קלאָר, אָבער געהאָלפֿן די ייִדן האָט ער זיכער. האַסטיר איז געבוירן געוואָרן אין בריסל אין 1906 און געשטאָרבן צו 105 יאָר אין 2011.

איזאַבעלע האָט געהאַט די שליסל און האָט מיר געוויזן די וווינונג. זײַנע מאָלערײַען זענען אומעטום גע­האָנגען, און דאָ און דאָרט האָט מען געזען אַן אָביעקט פֿון דער מלחמה, ווי די אַלטע מימעאָגראָף־מאַשין, אויף וועלכער מע האָט געדרוקט די אומלעגאַלע ליטעראַטור. לויט די אַנאָנסן אויף דער וואַנט, טרעטן הײַנט אויף אין „אַטעליע מאַרסעל האַס­טיר‟ סײַ ייִדישע זינגער און קאַפּע­ליעס, ווי מרים פֿוקס, סײַ רעד­נער אויף כּלער­ליי קולטורעלע טעמעס.

פֿון בריסל, אַרויסגעלאָזט פֿון אַ גע­זעלשאַפֿט „פּראָגרעסיווע ייִדן‟, דערשײַנט שוין יאָרן לאַנג דער חודש­לעכער זשורנאַל „פּואַנט קרי­טיק‟ (Points critiques), וועלכער אינ­טערעסירט זיך מיט ייִדישע ענינים, געשיכטע, הײַנ­טיקער פּאָליטיק, און אויך ייִדיש. טיילן פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור ווערן געדרוקט אין איבערזעצונג און אין אָריגינאַל אין יעדן נומער.

קיין בריסל בין איך געפֿאָרן, ווײַל די שטאָט ליגט גלײַך אויפֿן וועג, קיין צפֿון־האָלאַנד, וווּ מע האָט מיך פֿאַרבעטן אויפֿן דריטן „ייִדיש־פֿעס­טי­וואַל־לעוּוואַרדען‟, פֿו­נעם 30סטן אַפּריל ביזן 4טן מײַ. די אָר­גאַני­זאַ­טאָרין פֿונעם פֿעסטיוואַל, די ייִדי­שע זינ­גערין לוסעט וואַן־דען־בערג, שטאַמט פֿון דעם טייל האָלאַנד, וווּ די באַפֿעל­קערונג רעדט סײַ האָלענ­דיש, סײַ פֿריזיאַניש. אַן ערך 400,000 האָלענדער קענען פֿריזיאַניש, אַ דײַטשע שפּראַך, וועלכע קלינגט אויך אַ ביסל ווי ענגליש.

אַ האָלענדיש־ייִדיש בוך פֿון דער לעאָ פֿוקס ביבליאָטעק „טרעסאָאַ”
אַ האָלענדיש־ייִדיש בוך פֿון דער לעאָ פֿוקס ביבליאָטעק „טרעסאָאַ”

דער ערשטער „ייִדיש־פֿעסטי­וואַל־לעוּוואַרדען‟ איז פֿאָרגעקומען אין 2008, און איצט אָרגאַניזירט מען עס יעדע צוויי יאָר. אין 2012 האָט מען נישט אָפּגעהאַלטן דעם פֿעסטי­וואַל צוליב אַ בודזשעט־קריזיס; האָט מען געפּראַוועט דעם דריטן פֿעסטי­וואַל הײַנטיקס יאָר. געצילט סײַ אויף ייִדי­שע זינגער, סײַ אויף מוזיקער, האָט מען פֿאַרבעטן די קעשענע­ווער, יעפֿים טשאָרני און סוזאַן גער­גוס, אָנ­צופֿירן מיט די געזאַנג־וואַר­שטאַטן, און די אַקאָרדיאַניסטין סאַנע מאָ­רעקע צו „קנעלן‟ מיט די קלעז­מאָ­רים־סטודענטן. פֿון ענגלאַנד איז גע­קו­מען פּאָלינאַ שעפּהערד צו דירי­גירן מיט אַ כאָר.

די אונטערנעמונג האָט זיך אָנגע­הויבן מיט אַ פּראָגראַם לזכּרון מײַן מאַמען, די דיכטערין ביילע שעכ­טער־גאָטעסמאַן, אין וועלכער איך האָב דערציילט וועגן איר לעבן און שאַפֿן. וואַן־דען־בערג האָט גע­האַט אַ נאָענטע באַציִונג מיט מײַן מאַ­מען, מיט וועמען זי האָט זיך באַ­קענט אין דער ווײַמאַרער ייִדיש־זו­מער־פּראָ­גראַם אין 2004. זי האָט רע­קאָר­דירט די נײַסטע קאָמפּאָזיציעס אירע אויפֿן קאָמפּאַקטל „פֿרילינג‟.

עס איז אויך געקומען צום פֿעס­טיוואַל אַ פּאַריזער פּאָרל, וואָס איך האָב באַגעגנט צום דריטן מאָל אויף מײַן נסיעה — סאַלאָמאָן און פּאָלעט ביעלאַסיאַק. אין בערלין זענען זיי בײַגעווען אויפֿן „צוליב ביילע‟־קאָנ­צערט; אין פּאַריז, זענען זיי געקומען אויף דער זינגערײַ, וואָס איך האָב געהאָלפֿן אָנצופֿירן בײַם „מע­דעם/אַרבעטער־רינג־צענטער‟. זיי זענען נישט סתּם ייִדיש־ענטוזיאַסטן — בײַ דעם לעוּואַרדענער פֿעסטיוואַל האָט סאַלאָמאָן אָנגעפֿירט מיט אַ שמועסקרײַז אויף ייִדיש, און אין דער הײַיאָריקער ווײַמאַרער ייִדיש זומער־פּראָגראַם וועט ער, אַ לאָדזש־געבוירענער, אָנפֿירן מיט אַן ענלעכן קרײַז, און פּאָלעט וועט לערנען ווי צו קאָכן ייִדישע מאכלים (איך האָב גע­נאָסן פֿון אירע געשמאַקע פּאָט­ראַ­וועס אין פּאַריז).

די פֿריזיאַנער קולטור און שפּראַך איז אַ מינאָריטעטן־שפּראַך, ווי ייִדיש, און וואַן־דען־בערג האָט מיטן פֿריזיאַנער שפּראַכצענטער אין לעוּוואַר­דען געשלאָגן אַ יד־אַחת, און באַ­קומען פֿון זיי שטיצע. קודם־כּל, איז דער גאַנצער פֿעסטיוואַל פֿאָר­גע­קומען אינעם שפּאָגל־נײַעם פֿרי­זיאַ­נער שפּראַך־אינסטיטוט „טרע­סאָאַ‟ (אוצר); און דער ערשטער קאָנ­צטערט, מיטן נאָמען, „וואָס איז גע­בליבן?‟ האָט צונויפֿגעפּאָרט די זינגערין לוסעט וואַן־דען־בערג מיטן פֿריזיאַנער פּאָעט טסעאַד ברויִנדזשאַ.

זי האָט געזונגען אויף ייִדיש, און ער האָט פֿאָרגעלייענט זײַנע פֿרי­זיאַנער לידער אויף ענלעכע טעמעס. דער אָוונט האָט געמאַכט אַ רושם אויפֿן עולם, וואָס איז באַשטאַנען פֿון סײַ לעוּוואַרדענער, סײַ קלעזמאָרים. אין אַ שמועס מיטן דירעקטאָר פֿון „טרעסאָאָ‟, בערט לופּער, האָבן מיר פֿאַרגליכן דעם מצבֿ פֿון ייִדיש און פֿריזיאַניש. ווי אויף ייִדיש הײַנט, למשל, געפֿינען זיך מער יונגע פֿריזיאַ­נער פּאָעטן ווי פּראָזע־שרײַ­בער.

אין סטודיאָ פֿון מאַרצעל האַציר: זײַן מאָלערײַ און מימעאָגראַף־מאַשין פֿון דער ווידערשטאַנד־באַוועגונג
אין סטודיאָ פֿון מאַרצעל האַציר: זײַן מאָלערײַ און מימעאָגראַף־מאַשין פֿון דער ווידערשטאַנד־באַוועגונג

די ביבליאָטעק פֿון „טרעסאָאַ‟ ניצט די מאָדערנסטע טעכנאָלאָגיע, און אַלץ ווערט דיגיטאַליזירט און אַרויפֿגעלייגט אויף דער אינטערנעץ. אין מיטן פֿון די אַלע ביכער אויף פֿריזיאַניש און האָלענדיש, געפֿינט זיך אָבער אַ זעלטענע זאַמלונג פֿון ייִדי­שע ביכער. ווען דער באַקאַנטער פֿאָר­שער פֿון דער אַלטער ייִדישער לי­טעראַטור, לעאָ פֿוקס, איז גע­שטאָרבן אין 1990 אין עלטער פֿון 81 יאָר, האָט ער אין זײַן ירושה גע­הייסן איבערגעבן זײַן זעלטענע ביב­ליאָטעק די פֿריזיאַנער, ווי אַ דאַנק, וואָס זיי האָבן אים געראַטעוועט בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה. הײַנט האָט זײַן ביבליאָטעק איר אייגענעם צימער, און צו ביסלעך דיגיטאַליזירט מען די ווערק.