ייִדיש אויף יענער וועלט

Yiddish and the Afterlife


פֿון לייזער בורקאָ

Published June 15, 2014, issue of July 04, 2014.

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

נאָר די יחידי־סגולה פֿאַרדינען גלײַך אַרײַנצוגיין אין גן־עדן, און דאָס איז אַ מכריעדיקער פֿאַקט אין די באַטראַכטונגען וועגן דער שפּראַכן־פֿראַגע. צווישן דער באַפֿעלקערונג פֿון גן־עדן, דאַרף מען רעכענען, איז דאָ זייער אַ גרויסע צאָל ייִדיש־רעדער — אפֿשר די מערהייט. אַזוי פֿיל ייִדן זײַנען געגאַנגען אויף קידוש־השם אין משך פֿון די לעצטע טויזנט יאָר, דער עיקר, אין צענטראַל־ און מיזרח־אייראָפּע, אַז ייִדיש קען שפּילן די ראָלע פֿון אַ „לינגוואַ פֿראַנקאַ‟, אַ בשותּפֿותדיקע שפּראַך פֿאַר אַלע גן־עדן-אײַנוווינער.

דער לייענער וועט אפֿשר טענהן, אַז אַ סך ייִדן, וואָס האָבן ניט גערעדט קיין ייִדיש, האָבן אויך געליטן; די גרויסע קהילה ספֿרדישע ייִדן אין גריכנלאַנד, למשל, וואָס זיי האָבן מערסנטס גערעדט לאַדינאָ; אָדער די אַלע „אַסימילירטע‟ ייִדן אומעטום, וואָס האָבן גערעדט די לאַנדשפּראַך. אָבער פּראָפּאָרציאָנעל איז באַרעכטיקט צו באַטראַכטן ייִדיש ווי דאָס „לשון־הקדושים‟. מע דאַרף נאָר געדענקען, אַז אין דער צײַט פֿונעם גירוש־ספֿרד האָבן ס׳רובֿ ייִדן זיך געראַטעוועט, אָדער דורך אַנטלויפֿן, אָדער (אַ סך מער) דורך שמדן זיך; און אין די קאַטאַסטראָפֿאַלע מלחמות קעגן רוים האָט מען אַ סך ייִדישע רעבעלן ניט גלאַט געהרגעט, נאָר פֿאַרשקלאַפֿט. דערפֿאַר קען מען מסתּמא ניט רעכענען מיט אַן ענלעכער צאָל פֿון די לאַדינאָ־ אָדער אַראַמיש־רעדער.

אין גן־עדן רעדט מען, אַוודאי, פֿאַרשיידענע שפּראַכן, זיכער אויך אַזעלכע, וואָס מע רעדט ניט מער אויף דער וועלט. מסתּמא קען מען דאָרט נאָך הערן די אינדיאַנער שפּראַכן פֿון די אַלע שבֿטים, וואָס דער „ווײַסער מאַן‟ האָט אויסגעהרגעט אין משך פֿון 500 יאָר קאָלאָניזאַציע; אפֿשר אויך טאַסמאַניש, עטרוסקיש, פּיקטיש, און נאָך אַ סך פֿאַרלוירענע לשונות. פֿאַרן לינגוויסט גיט דער גן־עדן גאָר אַ סך מעגלעכקייטן פֿאַר אינטערעסאַנטע פֿאָרשונגען — על־אַחת־כּמה־וכּמה פֿאַרן ייִדישן דיאַלעקטאָלאָג. דאָס גאַנצע עשירות פֿון ייִדישע ריידענישן געפֿינט מען דאָרט בשפֿע: דאָס וואַרשעווער „יאַך בין‟, דאָס ליטווישע „סאַבעסדיקע פֿיס‟, דאָס „טאָטע־מאָמע‟ און „חיריק־לשון‟ פֿון אַ טייל אוקראַיִנער ייִדן. מע קען אַפֿילו הערן, ווי אַזוי עס האָבן גערעדט די ערשטע אַשכּנזים אין לותּיר (בײַם טײַך רײַן), וואָס אַ סך פֿון זיי זײַנען אומגעקומען אין דער צײַט פֿון די קרייצצוגן. יענע וועלט איז פֿאַרן ייִדישן לינגוויסט אַן אמתער גן־עדן.