קיין גן־עדן איז דאָס שטעטל נישט געווען

The Shtetl was No Paradise


פֿון הערשל גלעזער

Published June 26, 2014, issue of July 18, 2014.

אַז מע לייענט הירש אַבראַמאָוויטשעס „פֿאַרשוווּנדענע געשטאַלטן“, קען מען זיך זייער גרינג אַרײַנלעבן אין דער מיזרח־אייראָפּעיִשער ייִדישער סבֿיבֿה פֿון פֿאַר דער ערשטער וועלט־מלחמה, ווײַל מע דערוויסט זיך אַזוי פֿיל פּרטים וועגן דעם שטייגער־לעבן. נאָר דאָס מוז אַרויסרופֿן געמישטע געפֿילן. פֿון איין זײַט, ווייסן מיר, אַז דאָס ייִדישע לעבן איז געווען פֿול מיט רוחניות; פֿון דער אַנדערער זײַט, האָט אַזוי שטאַרק געפֿעלט גשמיות…

אינעם קאַפּיטל וועגן עסן בײַ ליטווישע ייִדן דערוויסן מיר זיך טאַקע, ווי גרויס ס’איז דעמאָלט געווען די אָרעמקייט, און וואָסער אָרעמע דיעטע מע האָט געהאַט: שוואַרץ ברויט, קאַרטאָפֿל, ציבעלעס, קרויט. בלויז שבת האָבן אָרעמע־לײַט (אפֿשר!) געקענט זיך פֿאַרגינען צו עסן פֿיש אָדער פֿלייש. דער ליטווישער ייִד האָט אַוועקגעמאַכט דעם גאַנצן ענין גשמיות — ער האָט דאָך געלעבט פֿון און אין זכות פֿון רוחניות.

נאָר אַזוי ווי „די נשמה קען מען נישט אויסשפּײַען“ מוז מען דאָך פֿאָרט עסן, נאָר דערויף האָט מען קיין אַכט נישט געלייגט — מע פֿלעגט מער איבערכאַפּן ווי עסן, שרײַבט אַבראַמאָוויטש. פֿון דער אַנדערער זײַט, האָבן די ווײַבער, וואָס זיי האָבן, פֿאַרשטייט זיך, ס’רובֿ געגרייט דאָס עסן, געהאַלטן, אַ פּנים, אַז מע וועט זיך נודיען, אויב מע עסט אַלע טאָג דעם זעלביקן מאכל. פֿלעגן זיי צוטראַכטן כּלערליי נוסחאָות פֿון אַ קליינער צאָל אינגרעדיענטן, ווי, למשל, „פּוסטע פֿיש“, געמאַכט פֿון ציבעלעס און קאַרטאָפֿל, מיטן כּלומרשטיקן טעם פֿון פֿיש, און באָנדעס, אַ מאכל פֿון געבאַקענע קאַרטאָפֿל.

דאָ איז דער דלות אויך געווען גאַנץ נישקשהדיק. מײַן טאַטע האָט געקאָרמעט מיך מיט דער שוועסטער און מיטן ברודער מיט מעשׂיות פֿון זײַנע קינדער־יאָרן, ווען מע האָט נישט געהאַט צו עסן; ווען מע האָט געמוזט זיך כּסדר אַרויסציִען פֿון אַ דירה, ווײַל אויף דירה־געלט איז נישט געווען; ווען אויף דער נאַכט פֿלעגט מען עסן בײַ אָנגעצונדענע ליכטלעך, ווײַל מע האָט נישט געהאַט אויף עלעקטריע. נאָר מיטן גאַנצן דרך־ארץ צו דער דעפּרעסיע דאָ אין אַמעריקע, קומט עס נישט צו מיזרח־אייראָפּע.

אָט האָט מיר דערציילט אַן עלטערער ניו־יאָרקער באַקאַנטער, ווי אַזוי ער איז אין 1936 געפֿאָרן צו דער משפּחה קיין ווילנע. געשלאָפֿן איז ער טאַקע בײַ זיי אין דער דירה, נאָר צו וואַשן זיך האָט ער געדאַרפֿט גיין אויפֿן וואָקזאַל, ווײַל אין דער דירה איז קיין וואַסער נישט געווען. אויפֿן וואָקזאַל האָט אים באַדינט דער סטרוזש, און אַז יענער האָט פֿונעם אַמעריקאַנער באַקומען אַ גראָשן טרינקגעלט, האָט ער אים אָנגעדאַנקט פֿון קאָפּ ביז פֿיס. דער אַמעריקאַנער האָט זיך ממש פֿאַרשעמט, וואָס פֿאַר אַזאַ בידנעם גאָב באַדאַנקט מען אים אַזוי פֿיל.

איז ווען כ’זאָל זאָגן, אַז כ’וואָלט געוואָלט לעבן אין אַזאַ ביטערן דלות, וואָלט געווען אַ ליגן. כאָטש אין אַ געוויסער מאָס, ווי ס’האָט געשריבן מאָריס סעמיועל, איז דער דלות געווען די מוזע פֿונעם ייִדישן לשון און פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור; נישט נאָר פֿאַר דער ערשטער וועלט־מלחמה, נאָר אויך צווישן די מלחמות. אָט דער־אָ וועלט־דלות האָט אין די 1930ער יאָרן אַרויסגעבראַכט אַ סך קונסט, מוזיק און ליטעראַטור. נאָר זיך אומקערן צו יענער צײַט — חס־ושלום! אַן אַנדער זאַך איז, קומען אַ מאָל צו גאַסט צו זען ווי ס’לעבט זיך מיט איבער הונדערט יאָר צוריק — אַוודאי; באַזעצן זיך דאָרטן — לא! אײַנזאַפּן דאָס דעמאָלטיקע רוחניות — יאָ; לעבן אין גאַנצן אָן גשמיות — ניין. פֿאַר וואָס זשע פֿעלט אַזוי אין דער הײַנטיקער אַמעריקע רוחניות?..