געשיכטע, פּובליציסטיק

צווישן אַלטע ספֿרים און ציגײַנערישע טענצער

Among Hebrew Books and Romani Dancers

פֿון יואל מאַטוועיעוו

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

אַ גאַנצע ריי באַרימטע רבנים און מחקרים האָבן אַמאָל געוווינט אין אַרל, אַרײַנגערעכנט אַזעלכע גרויסע פֿילאָסאָפֿן, ווי שמואל אבן תּיבון, יוסף כּספּי און גרשון בן שלמה — דער טאַטע פֿונעם גרויסן מחקר רלב״ג, וועלכער האָט צונויפֿגעשטעלט די פֿילאָסאָפֿישע ענציקלאָפּעדיע „שער השמים‟, אויפֿן סמך פֿון צענדליקער גריכישע און אַראַבישע קוואַלן. אין דער מיטל־עלטער איז די דאָזיקע שטאָט געווען אַ וועלט־באַרימטער צענטער פֿון ייִדישער פֿילאָסאָפֿיע. אינעם אַרלער מוניציפּאַלן מוזיי געפֿינען זיך אַ סך ייִדישע חפֿצים און היסטאָרישע דאָקומענטן. קיין לעבעדיקע ייִדישע קהילה, אַחוץ אַ קנאַפּער צאָל יחידים, איז אָבער מער נישטאָ אין דער שטאָט.

דער פֿײַכטער זומפּיקער באָדן פֿון קאַמאַרג איז גוט פֿאַר רײַז־פֿאַרמערײַ. דער אוניקאַלער אָרטיקער רויטער סאָרט רײַז דינט סײַ ווי אַ געשמאַקער מאכל, סײַ ווי אַ פּאָפּולערער טוריסטישער סוּוועניר. דזשאַן נייטאַן, אַן אַמעריקאַנער זשורנאַליסטקע און אַ קענערין פֿון ייִדישע מאכלים, וועלכע האָט געשאַפֿן אַ צאָל טעלעוויזיע־דאָקומענטאַרן אויף דער דאָזיקער טעמע, שרײַבט אין איר בוך „קיש, קוגל און קוסקוס‟ וועגן די קולינאַרישע טראַדיציעס פֿון פֿראַנצויזישע ייִדן, אַז די ייִדישע סוחרים פֿון פּערסיע, וועלכע האָבן זיך באַזעצט אַרום קאַמאַרג אין דער מיטל־עלטער, האָבן געבראַכט די דאָזיקע תּבֿואה קיין פֿראַנקרײַך.

נייטאַנס השערה לייגט זיך אויפֿן שׂכל, הגם ס׳איז שווער צו באַשטימען אויף זיכער, ווער עס האָט פֿאַרשפּרייט רײַז אין פֿראַנקרײַך, ייִדן צי די שפּאַנישע מוסולמענער. דער דרומדיקער ראַיאָן פֿונעם לאַנד איז במשך פֿון הונדערטער יאָר געווען אַ צענטער פֿון בונטן קולטור־סינטעז. טודרוס טודרוסי פֿון אַרל און אַ צאָל אַנדערע פּראָוואַנסאַלער ייִדישע מחברים האָבן איבערגעזעצט אַ סך פּערסיש־אַראַבישע ביכער, וווּ עס ווערן טאַקע צומאָל דערמאָנט רײַז־רעצעפּטן, אויף לשון־קודש. די אַרלער ייִדישע איבערזעצער זענען טאַקע געווען צווישן די גרעסטע קענער פֿון דער מיזרחדיקער קולטור אינעם ראַיאָן.

אָנהייבנדיק פֿונעם 15סטן יאָרהונדערט ווערט אין די דאָקומענטן פֿון דרום־פֿראַנקרײַך דערמאָנט אַן אַנדער פֿאָלק, היסטאָריש פֿאַרבונדן מיט אינדיע און פּערסיע — נעמלעך, די ציגײַנער. בערך מיט אַ טויזנט יאָר צוריק, האָט אַ געוויסע גרופּע מענטשן, וואָס איר גענויע פֿאָר־געשיכטע בלײַבט נאָך אַלץ אַ רעטעניש, זיך געלאָזט נע־ונדעווען פֿון אינדיע און אָנגעקומען דורך איראַן קיין אייראָפּע, וווּ זי האָט זיך, ממשך פֿון דער צײַט, פֿאַרוואַנדלט אין אַ גאַנצער ריי עטנישע גרופּעס.

אויף דער דרום־מערבֿדיקער זײַט פֿון קאַמאַרג געפֿינט זיך די צווייט־גרעסטע שטאָט אינעם ראַיאָן — סענט־מאַרי־דע־לאַ־מער. שטענדיק וווינען דאָרטן בלויז בערך 2.5 מענטשן, אָבער במשך פֿונעם זומערדיקן סעזאָן קומען אַהין צענדליקער טויזנטער טוריסטן. דאָס שטעטל איז זייער גאַנץ אַלט און ווערט דערמאָנט אונטערן נאָמען „ראַ‟ אין די ווערק פֿונעם רוימישן שרײַבער אַוויענוס, וועלכער האָט געלעבט אינעם 4טן יאָרהונדערט.

הײַנט איז סענט־מאַרי־דע־לאַ־מער באַקאַנט ווי אַ וועלט־צענטער פֿון דער ציגײַנערישער קולטור, פֿאַרבונדן מיט דער מיסטעריעזער פֿיגור פֿון „שוואַרצער שׂרה‟. אַ טייל קאַטוילישע ציגײַנער גלייבן, אַז זי איז געווען אַ הייליקע פֿרוי, וועלכע בעט איצט אויף יענער וועלט דעם באַשעפֿער צו באַשיצן דאָס ציגײַנערישע פֿאָלק. יעדעס יאָר קומען אינעם שטעטל טויזנטער פּילגרימען צו באַזוכן דעם היכל פֿון דער „שוואַרצער שׂרה‟, וואָס געפֿינט זיך אינעם אוראַלטן קלויסטער — אַן אוניקאַלער אַרכיטערקטור־דענקמאָל, אויסגעבויט פֿונעם 9טן ביזן 12טן יאָרהונדערט. דער קלויסטער האָט געדינט ווי אַ מקום־מיקלט און אַ פֿעסטונג אין דער תּקופֿה, ווען די וויקינגען און סאַראַצינען פֿלעגן אַטאַקירן דעם פֿראַנצויזישן ים־ברעג.