ליטעראַטור, ייִדיש־וועלט

ח. נ. ביאַליקס צוגאַנג צו ייִדיש

H. N. Bialik's Stance on Yiddish

פֿון משה לעמסטער

שלום־עליכם, אין זײַן עסיי „מײַן בעקאַנטשאַפֿט מיט ח. נ. ביאַליק‟, רופֿט אים אָן „דער גרעסטער פֿון אונדזערע פּאָעטן‟, דער „ריז פֿון די ריזן‟. ווײַטער שרײַבט ער וועגן אַ קאָנפֿערענץ פֿון די העברעיִסטן (1907) אין האַאַג: „…מער פֿון אַלע אַנדערע קאָכט זיך עפּעס אַ יונגערמאַנטשיק. ווײַזט אויס, אַ ׳בורזשוק׳… אַ ׳קופּטשיק׳*… אָט־אָ־דער קליינער בורזשוק איז געווען דער גרויסער ביאַליק…‟ און נאָך ווײַטער: „אין האַאַג… די גאַנצע צײַט כּמעט זענען מיר מיט ביאַליקן געווען ניט צעשיידט… געפֿירט אינטימע געשפּרעכן… גלײַך ווי מיר וואָלטן געווען באַקאַנט פֿון יאָרן און יאָרן… גלײַך ווי מיר האָבן זיך אין אונדזער ווײַטער קינדהייט צעשיידט און איצטער ווידער אַ מאָל צונויפֿגעקומען זיך.‟

דערנאָך איז ביאַליק געקומען צו שלום־עליכמען אויף ראָש־השנה קיין גענף אין שווײץ. דאָרט איז אויך געווען דער זיידע פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור — מענדעלע, און בן־עמי. זיי האָבן זיך פֿאָטאָגראַפֿירט און געלאָזט פֿאַר אונדז די באַוווּסטע פֿאָטאָגראַפֿיע „פֿיר זענען מיר געזעסן‟. איך מיין, ווען שלום־עליכם וואָלט געוווּסט, ווי אַזוי ביאַליק האָט זיך שפּעטער, שוין אין פּאַלעסטינע, באַצויגן צו ייִדיש, וואָלט ער, געוויס געווען זייער און זייער אַנטוישט.

אַגבֿ, ניט תּמיד האָט אונדזער קלאַסיקער געזונגען לויבגעזאַנגען ביאַליקן. זײַנעם אַ בריוו צו מרדכי ספּעקטאָר, 1902, פֿאַרענדיקט ער אַזוי: „אײַער דיכטונג איז מחיה־נפֿשות! איך האָב גאָר ניט געוווּסט, אַז איר זענט אַזאַ פּאָעט! אַ כּפּרה ביאַליק!‟

חיים גרינבערג, אין זײַנע דערמאָנונגען וועגן ביאַליקן, „אַ טאָג אין לייפּציג‟ (1924), דערציילט, וואָס ביאַליק האָט אים געזאָגט וועגן שלום־עליכמען: „ווען שלום־עליכם וואָלט שטענדיק געהאַלטן בײַ טבֿיהס חכמה, וואָלט ער געווען אַ סך אַ גרעסערער שרײַבער… זײַן אומגליק איז געווען, וואָס חכמה אַליין איז אים געווען ווייניק; ער האָט נאָך געוואָלט ׳חכמות׳, און דערפֿאַר איז ער אַזוי אָפֿט געווען דאָס, וואָס… אײַערע בעסאַראַבער ייִדן רופֿן ׳אַ כאָכמאַטש׳***‟.

ווען אין 1927־1928 האָט זיך געפֿירט די פּאָלעמיק אַרום דעם פּלאַן צו שאַפֿן אַ קאַטעדרע פֿאַר ייִדיש אין ירושלים, האָט ביאַליק געזאָגט: „ייִדיש איז פֿאַרמישפּט אָפּצושטאַרבן, אַזוי ווי דאָס איז געשען מיט אַלע אַנדערע שפּראַכן, וואָס ייִדן האָבן גערעדט אין גלות… ס’איז געקומען די פּטירה־צײַט פֿון ייִדיש, אַזוי ווי דאָס איז געשען מיט אַרמיש…‟. ביאַליק האָט פֿאָרגעלייגט אַ פֿונקציאָנעלע פֿאַרטיילונג צווישן ביידע שפּראַכן אין גלות: ייִדיש, ווי אַ טאָג־טעגלעכע שפּראַך און ווי אַ לימוד־שפּראַך; העברעיִש, ווי דאָס לשון פֿון בוך און קולטור‟. און נאָך: „צו ייִדיש איז ניטאָ וואָס צו דינען. ווײַל ס’איז ניטאָ קיין שום האָפֿענונג אויף איר קיום‟.

דאָס אַלץ האָט ער געזאָגט, נאָך אין דער צײַט, ווען ס’האָט זיך צעבליט די ייִדישע ליטעראַטור אין ראַטן־פֿאַרבאַנד, אין פּוילן, אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן, אין ליטע, אין גרויס־רומעניע. אין דער צײַט, ווען ס’האָבן זיך ערשט צעשײַנט אַזוינע שטערן ווי דוד האָפֿשטיין, דוד בערגעלסאָן, פּרץ מאַרקיש, שלום אַש, יוסף אָפּאַטאָשו, ה. לייוויק, משה־לייב האַלפּערן, מאַני לייב, איציק מאַנגער, „יונג ווילנע‟ און נאָך, און נאָך… כ’מיין, אַז ווען ביאַליק דערלעבט ביזן יאָר 1978, ווען דער ייִדישער שרײַבער באַשעוויס־זינגער האָט באַקומען די נאָבעל־פּרעמיע פֿאַר ליטעראַטור, וואָלט ער, ביאַליק, זיכער, פֿאַר פֿאַרדראָס און ווייטיק, גענומען זיך דאָס לעבן…

פֿון צײַט צו צײַט אויף פֿאַרשיידענע פֿאַרזאַמלונגען, וווּ עס זענען געווען שרײַבער אויף ייִדיש, פֿלעגן זיך אַ סך ייִדיש־ליבהאָבער פֿון דער האַרץ־טיפֿקייטן אַרויסרײַסן: „ייִדיש איז דאָס לשון, אויף וועלכן עס האָבן גערעדט אונדזערע עלטערן און אור־אור־עלטערן‟, „דער אונטערגאַנג פֿון ייִדיש איז איינער פֿון די טראַגישסטע בראָכן אין אונדזער לעבן, מחמת דעם רײַכן האָב־און־גוטס וואָס זענען אַרײַנגעטאָן געוואָרן אין איר‟, „זאָל פֿאַרטריקנט ווערן די האַנט וואָס הייבט זיך אויף אויף ייִדיש‟…