שטאָטישע לאַנדשאַפֿטן פֿון אַמעריקאַנער ייִדישקײט

Urban Landscapes of American Judaism

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published October 26, 2014, issue of November 21, 2014.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

די קערן־געגנט פֿון אַמעריקאַנער ייִדישן לעבן איז געװען דער ניו־יאָרקער לאָוער־איסט־סײַד, װוּ עס האָט זיך לכתּחילה באַזעצט ס׳רובֿ אימיגראַנטן פֿון מיזרח־אײראָפּע. דװקא זײ האָבן געגעבן די ניו־יאָרקער גאַסן דעם אײגנאַרטיקן ייִדישן טעם: ייִדישע קראָמען, פּעדלערס, קלױזן, טעאַטערס און סװעטשאַפּן. דער אימאַזש פֿון דער ניו־יאָרקער ייִדישער גאַס האָט באַקומען אַ סימבאָלישן באַטײַט פֿאַר קינדער און אײניקלעך פֿון די ערשטע אימיגראַנטן נאָך דעם, װי זײ האָבן זיך אַריבערגעקליבן אין מער רחבֿותדיקע מקומות מיט שענערע דירות און בעל־הביתּישע הײַזער.

דער לעצטער טײל פֿון דבֿורה דאַש־מורס בוך באַהאַנדלט די פֿאָטאָגראַפֿישע שפּורן פֿונעם אַמאָליקן ייִדישן ניו־יאָרק. די ערשטע אױסשטעלונג, װאָס האָט געװיזן די פּאָרטרעטן פֿון דער אַמאָליקער ייִדישער גאַס פֿון ניו־יאָרק האָט זיך געעפֿנט אין 1966 אינעם ניו־יאָרקער ייִדישן מוזײ. זינט דעם זײַנען די פֿאָטאָגראַפֿישע אימאַזשן געװאָרן אַ װיכטיקער טײל פֿון דער אַמעריקאַנער ייִדישער קולטורעלער ירושה. די דאָזיקע בילדער דערצײלן די געשיכטע אַנדערש פֿון די היסטאָרישע טעקסטן. די היסטאָריקער פֿון אַמעריקאַנער ייִדנטום האָבן אַ נטיה צו אַ גלאַטיקן סיפּור־המעשׂה פֿונעם ייִדישן דערפֿאָלג. אָבער אױף די פֿאָטאָגראַפֿיעס זעט מען ניט בלויז דערפֿאָלגן, נאָר אױך אַבֿדות: מידע אױסגעשעפּטע פּנימער, קױטיקע קלײנע אַלקערס, דלות און צרות.

די פֿאָטאָגראַפֿן האָבן געהאַט פֿאַרשידענע קינסטלערישע כּװנות און פּראַקטישע צילן, אָבער איצט בױען זײערע װערק אַן אַרומנעמיקע און פֿילזײַטיק־װיזועלע געשיכטע פֿונעם ייִדישן לעבן אין אַמעריקע אינעם 20סטן יאָרהונדערט. די דאָזיקע מקורים רעדן אַן אַנדער לשון פֿון טעקסטן און דאָקומענטן. זײ לאָזן זיך פֿאַרטײַטשן אױף פֿאַרשידענע אופֿנים, און זײער באַציִונג צום צושױער איז מער דירעקט און עמאָציאָנעל.

אַ װיכטיקע מעלה פֿונעם נײַעם בוך באַשטײט אינעם צונױפֿברענגען אָט די צװײ געשיכטעס — אין װאָרט און בילד. די ערשטע צװײ טײלן לײגן אױס די דערפֿאָלגרײַכע געשיכטע פֿונעם ייִדישן אײַננעם פֿון דער אַמעריקאַנער שטאָט. אמת, די דאָזיקע געשיכטע פֿון רעליגיעזער און סאָציאַלער אַדאַפּטאַציע איז אַ יוצא־מן־הכּלל אין דער לאַנגער ייִדישער געשיכטע פֿון ביטערן גלות. אָבער דער דריטער טײל קערט דעם לײענער צוריק דעם יחידישן גורל. פֿאַר יעדן דערפֿאָלג האָט מען באַדאַרפֿט באַצאָלן אַ געװיסן פּרײַז, װאָס איז צומאָל אױסגעמעקט געװאָרן פֿונעם „אָפֿיציעלן‟ היסטאָרישן נוסח, און בלױז שטומיקע שפּורן לאָזן זיך דערקענען אױף אַלטע פֿאָטאָגראַפֿישע פּאָרטרעטן.