„צי קען מען אויפֿן טעלעפֿאָן רעדן ייִדיש?‟

“Can you speak on a telephone in Yiddish?”


פֿון דזשאָרדין קוציק

Published October 31, 2014, issue of November 21, 2014.

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

צוליב דעם דוחק אין וויסן וועגן די אויבנדערמאָנטע טעמעס, ווי אויך צוליב די אַלע ריינע משוגעתן, וואָס מע דרוקט וועגן ייִדיש, אַפֿילו אין גאָר ערנסטע אויסגאַבעס, ווי די „ניו־יאָרק טײַמס‟, וועט עס מסתּמא בײַ קיינעם ניט זײַן קיין חידוש, אַז מע שטעלט מיך כּסדר כּלערליי נאַרישע פֿראַגעס וועגן דער ייִדישער שפּראַך. די עיקר־טראַגעדיע פֿון דעם, איז אָבער ניט די פֿראַגעס, נאָר דער פֿאַקט, אַז די פֿרעגערס זענען כּמעט אויסשליסלעך ייִדן.

מיט אַ פּאָר חדשים צוריק האָב איך גערעדט מיט אַ יונגן־מאַן, וואָס לערנט זיך קיין עין־הרע אין זייער אַ חשובֿן אוניווערסיטעט. נאָך דעם, וואָס עמעצער האָט מיך פֿאַר אים פֿאָרגעשטעלט ווי אַ „ייִדיש־מבֿין‟, האָט ער מיך גלײַך געפֿרעגט, פֿאַר וואָס געפֿינען זיך בעלנים צו לערנען זיך ייִדיש? איך האָב אים אָנגעהויבן דערציילן, אַז אויב מע קען ניט קיין ייִדיש, קען מען ניט פֿאַרשטיין די ייִדישע קולטור פֿון מיזרח־אייראָפּע און צום טייל, אויך ניט די ייִדישע קולטור פֿון אַמעריקע. האָט ער מיך איבערגעריסן, אַ געפּלעפֿטער, זאָגנדיק „אָבער די שפּראַך איז דאָך בלויז 75 יאָר אַלט!‟

„וואָס הייסט?‟ האָב איך געזאָגט. „ייִדיש רעדט מען שוין 800 יאָר, אויב ניט שוין אַ גאַנצן יאָר־טויזנט!‟

„ניין,‟ האָט ער זיך פֿאַרעקשנט, „מע ווייסט דאָך, אַז די שפּראַך האָט נאָר אָנגעהויבן עקזיסטירן צוליב דעם, וואָס די ייִדן פֿון איבער גאַנץ אייראָפּע האָבן די נאַציס צונויפֿגעטריבן אין די לאַגערן, און זיי האָבן געמוזט דאָרט קאָמוניקירן‟. נאָך דער דאָזיקער „דערקלערונג‟ בין איך געווען צו געפּלעפֿט אים צו ענטפֿערן. מײַן חבֿר, וואָס האָט מיך מיט דעם פּאַרשוין באַקאַנט, האָט מיך שפּעטער געגעבן צו וויסן, אַז דער זעלבער יונגער־מאַן האָט זיך געלערנט מיט אים 12 יאָר אין אַ ייִדישער טאָגשול.

אַן אַנדער, נאָך מער סוררעאַליסטישע פֿראַגע, האָט מיר געשטעלט אַ מיידל פֿון 15 אָדער 16 יאָר, בעת איך האָב אָנגעפֿירט מיט אַ טור איבערן „ייִדישן ביכער־צענטער‟, וווּ איך האָב דעמאָלט געאַרבעט. ווען איך האָב גערעדט וועגן דער טעמע „ייִדיש אויף דער אינטערנעץ‟, האָט זי געוואָלט וויסן: „קען מען זיך באַנוצן מיט אַ טעלעפֿאָן אויף ייִדיש?‟ איך האָב איר דערקלערט, אַז מע קען אינסטאַלירן ייִדיש אויפֿן טעלעפֿאָן, כּדי צו באַקומען די אינסטרוקציעס אויף ייִדיש, און אַז געוויסע פּראָגראַמען פֿאַרן טעלעפֿאָן, אַרײַנגערעכנט געוויסע GPS־סיסטעמען, פֿירן זיך אויף ייִדיש. „ניין‟, האָט זי געזאָגט, „איך מיין טאַקע רעדן. אַז איינער רעדט אויף ייִדיש דורכן טעלעפֿאָן, קען דען אַ צווייטער אים הערן?‟

איך ווייס ניט, ווי אַזוי איך האָב ניט געפּלאַצט פֿאַר געלעכטער, אָבער איך האָב איר גאַנץ איידל דערקלערט, אַז מע קען הערן יעדע גערעדטע שפּראַך דורך אַ טעלעפֿאָן, פּונקט אַזוי ווי מע קען הערן, אַז עמעצער לאַכט אָדער וויינט. אין דעם פֿאַל איז מיר קלאָר געווען, אַז עס האַנדלט זיך ניט אין קיין מיספֿאַרשטייעניש וועגן ייִדיש, נאָר גאָר וועגן די גרונט־פּרינציפּן פֿון די קלאַנג־כוואַליעס און די מאָדערנע טעלעקאָמוניקאַציע. מערקעוודיק איז אָבער יאָ געווען דער פֿאַקט, וואָס זי האָט געטראַכט, אַז דווקא ייִדיש און ניט, לאָמיר זאָגן, פֿראַנצייזיש, וואָלט מען אשפֿר ניט געקענט הערן דורכן טעלעפֿאָן.