קונסט און קולטור, ייִדיש־וועלט

ייִדישע טעאַטער־לידער פֿון פּוילן

Yiddish Theater Songs from Poland

פֿון איציק גאָטעסמאַן

אינעם פֿעלד פֿון פֿאָלקלאָר בײַם אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט האָבן עטלעכע פֿאָלקלאָריסטן זיך פֿאַרדינט אַ שם ווי „יעגערס‟, ווײַל זיי האָבן אויסגעזוכט די אַלטע באַלאַדעס, עלעהיי זיי וואָלטן געווען ווילדע חיות, וואָס באַהאַלטן זיך אין די בערג און וועלדער.

די „יעגערס‟ האָבן שפּעטער אָפּגעדרוקט זייערע זכרונות און באַשריבן זייערע אַווענטורעס צווישן דעם זינגענדיקן „פּראָסטן‟ פֿאָלק ווי אַ סכּנת־נפֿשות, וואָס זיי האָבן קוים איבערגעלעבט. די ייִדישע פֿאָלקלאָריסטן שמואל לעהמאַן און פּנחס גראַובאַרד האָבן אויך באַשריבן ענלעכע עפּיזאָדן אין זייערע פֿאָלקלאָר־עקספּעדיציעס צווישן די אָרעמע־לײַט אין וואַרשע.

אַזאַ מין יעגער נאָך ייִדישע לידער איז הײַנט די זינגערין און מוזיקערין דזשיין פּעפּלער פֿון צפֿון־קאַראָלײַנע. קיין סכּנותדיקע מניעות בעת איר פֿאָרשונג האָט זי, צום גליק, נישט געדאַרפֿט בײַקומען, אָבער זי וואָלט געגאַנגען דורך פֿײַער און וואַסער, כּדי צו געפֿינען אַלע מעלאָדיעס און גאַנצע טעקסטן פֿון די לידער אין די לידער־ביכלעך פֿון איציק זשעלאָנעק.

ווער איז געווען איציק זשעלאָנעק? אַ ייִדישער מוכר־ספֿרימניק און „מוכר־פּלאַטעניק‟ אין וואַרשע אין די 1920ער און 1930ער יאָרן, וואָס האָט אַליין צוזאַמענגעשטעלט און אַרויסגעגעבן ביכלעך מיט די ווערטער צו די פּאָפּולערע ייִדישע טעאַטער־לידער פֿון זײַן צײַט. וועגן אים און דזשיין פּעפּלערס געשיכטע מיט אים האָבן מיר אַ מאָל געשריבן אין „פֿאָרווערטס‟, ווען איר ערשטע זאַמלונג פֿון די לידער איז אַרויס אויף אַ קאָמפּאַקטל — „אין אָדעס: ייִדישע לידער פֿון וואַרשע‟.

אָבער די דאָזיקע רעקאָרדירונג, ווײַזט אויס, האָט מיט זיך פֿאָרגעשטעלט בלויז דעם אָנהייב פֿון דעם זשעלאָנעק־פּעפּלער שותּפֿות. עס זענען הײַנטיקס יאָר אַרויס צוויי בראָשירטע ביכלעך, וועלכע נעמען אַרײַן אַלע לידער פֿון זשעלאָנעקס זאַמלונגען. אינעם ביכל „The Itzik Zhelonek Working Files‟ ווערן רעפּרודיצירט די לידער ווי זיי זענען געדרוקט געוואָרן אין די ביכלעך, וואָס פּעפּלער האָט געפֿונען אין דער חב”ד־ביבליאָטעק אין ניו־יאָרק. זי האָט געפֿונען אין די ביכלעך נישט בלויז לידער־טעקסטן צו זינגען, נאָר אויך לענגערע קאָמישע מאָנאָלאָגן, וואָס זי האָט באַשלאָסן נישט אַרײַנצונעמען אין איר איצטיקער אַרבעט.

דאָס קרוינווערק פֿון דזשיין פּעפּלערס דרײַ־יאָריקער האָרעוואַניע איז דער באַנד Yiddish Songs from Warsaw 1929-1934: The Itzik Zhelonek Collection, אין וועלכן זי דרוקט אָפּ סײַ די ווערטער פֿון די לידער, וואָס זי האָט אַרויסגענומען פֿון זשעלאָנעקס ביכלעך, סײַ די מוזיק, וואָס זי האָט געזוכט מיט ליכט אין אַלע ווינקעלעך. אָפֿט מאָל האָט זי טראַנקסריבירט די מוזיק פֿון אַלטע 78־פּלאַטעס, וואָס זי האָט געפֿונען אין אַן אַרכיוו אָדער אין אַמעריקע, אָדער אין אייראָפּע. אַזאַ אַנטאָלאָגיע פֿון אַמאָליקע וואַרשעווער טעאַטער־לידער מיט מוזיק איז נאָך קיין מאָל נישט געדרוקט געוואָרן, און ס’איז אַ גאָר וויכטיקער בײַשטײַער צו דער ייִדישער לידער־פֿאָרשונג.

פּעפּלערס באַמערקונגען העלפֿן צו פֿאַרשטיין די געשיכטע פֿון יעדן ליד, אָבער דאָ און דאָרט פֿעלט אַ ביסל אינפֿאָרמאַציע. דאָס ערשטע ליד „אַ גנבֿ איז אַ תּקיף‟, האָט פּנחס גראַובאַרד געדרוקט אין דער זאַמלונג „בײַ אונדז ייִדן‟, אין וואַרשע 1923, און דער פֿאַקט, וואָס מע האָט עס געזונגען אין דער פֿאָרשטעלונג „אורקע נאַכאַלניק‟, מיינט נישט, אַז ס’איז נישט נאָך עלטער. דאָס באַליבטע ליד „דאָס טליתל‟ איז בלי־ספֿק פֿון ש. שמואלעוויטש, נישט געקוקט אויף דעם, וואָס אַנדערע האַלטן, אַז ס’איז פֿון גאָלדפֿאַדען. אַ דיקסגאָראַפֿיע, אַ רשימה וואָס רעכנט אויס ווער און ווען מע האָט די לידער שוין רעקאָרדירט, וואָלט אויך צו ניץ געקומען.

דער גרעסטער חידוש פֿון דער פֿאָרשונג איז די וויכטיקע השפּעה פֿונעם אַמעריקאַנער ייִדישן טעאַטער אויפֿן פּוילישן ייִדישן טעאַטער אין די 1930ער יאָרן. די שאַפֿונגען פֿון די באַקאַנטע קאָמפּאָזיטאָרן פֿון ניו־יאָרק — פּערלמוטער און וואָל, גילראָד, דוד מייעראָוויטש, שלום סעקונדע, לויִס פֿרידזעל — האָט מען געזונגען און רעקאָרדירט אין וואַרשע. מע האָט אַפֿילו געזונגען די ענגלישע ווערטער וואָס האָבן זיך אַרײַנגעכאַפּט, כאָטש מע האָט זיי נישט אַלע פֿאַרשטאַנען (ווי למשל, אינעם ליד „אַ מיסטייק” — אַ טעות). זעט אויס, אַז אונדזער סעקאָנד־עוועניו־טעאַטער האָבן די ייִדן אין וואַרשע גוט געקענט.

דער טעאַטער־עולם אין וואַרשע און לאָדזש, און אין אַ סך אַנדערע שטעט און שטעטלעך האָבן געשלונגען די לידער. זיי זענען געגאַנגען עטלעכע מאָל צו הערן די זעלבע טעאַטער־פֿאָרשטעלוגנען, און זיי האָבן זיך אויסגעלערנט, אַמאָל מיט דער הילף פֿון אַזוינע ביכלעך ווי איציק זשעלאָנעק האָט פֿאַרקויפֿט.

אין בראָנקס האָבן מיר געהאַט אַ לאָדזשער שכן, וועלכער האָט געזונגען אַ ליד, וואָס געפֿינט זיך אין פּעפּלערס זאַמלונג — „לייבקע פֿאָרט קיין אַמעריקע‟ — וואָס איז אַזוי לאַנג, אַז עס פֿאַרנעמט ביידע זײַטן פֿון דער פּלאַטע — אַזוי פֿאַרכאַפּט איז מען געוואָרן פֿונעם ייִדישן טעאַטער. די פּיעסעס, ס’רובֿ גאַנץ שונדישע, האָט מען שוין לאַנג פֿאַרגעסן, אָבער די לידער, אַמאָל דורך רעקאָרדירונגען, אַמאָל בלויז אַ דאַנק דעם זכּרון, זענען געבליבן.

אין די צוויי נײַע רעקאָרדירונגען „לעבעדיק יאַנקל‟ [Lebedik Yank] און „נערוועז‟, [!Nervez], דאָס צווייטע און דריטע (און לעצטע) קאָמפּאַקטל אין פּעפּלערס סעריע „ייִדישע לידער פֿון וואַרשע‟, זינגט זי 35 לידער פֿון זשעלאָנעקס זאַמלונגען. דער צוהערער קען דורך זיי הנאה האָבן פֿון איר פֿאָרשונג און רעקאָנסטרויִר־אַרבעט. אַ טייל פֿון די לידער ווי „די מיידלעך פֿון אַמאָל‟, איז פּשוט נאַריש, און האָבן אין גאַנצן פֿאַרלוירן זייער חן, וואָס זיי האָבן אפֿשר אַמאָל געהאַט. די פּויליש־ייִדישע זינגערס, ווי אַהרן לעבעדעוו, בן־ציון וויטלער, פּסחקע בורשטיין און זײער שיטה האָבן פֿאַרשטאַנען, ווי אַזוי אויסצודריקן ייִדישע געפֿילן אַפֿילו אין אַזוינע לידער.

פּעפּלער דאַרף נאָך ווײַטער אַנטוויקלען די ייִדישע קנייטשן אין איר געזאַנג־סטיל, כּדי די לידער זאָלן האָבן אַ מער ייִדישן טעם. אירע פּשוטע אַראַנזשירונגען מיט פּיאָנע און פֿידל פּאַסן זיך גוט צו, און מע פֿאַרשטייט יעדעס וואָרט, סײַ ווען זי זינגט, סײַ ווען עס זינגט ראַנדי קלאָקאָ. פּעפּלערס וועבזײַט איז Yiddishtheatersongs.com אַ ווידעאָ ווי דזשיין פּעפּלער זינגט אַ וואַרשעווער טעאַטער־ליד קען מע דאָ זען: