געשיכטע, רוחניות

„גרים הייתם‟: ייִדיש ווי אַן אייראָפּעיִשע שפּראַך

Converts to Judaism and European Roots of Yiddish

פֿון יואל מאַטוועיעוו

(די 3 טע זײַט פֿון 3)

ענלעכע מעשׂים זענען פֿאָרגעקומען אין דער מיטל־עלטערלעכער פֿראַנקרײַך, שפּאַניע, איטאַליע און ענגלאַנד. די היסטאָרישע דאָקומענטן פֿאָקוסירן זיך אָפֿט אויף אומגעוויינטלעכע יחידים אָדער שוידערלעכע געשיכטעס. אַ סך גרים האָט זיך אײַנגעגעבן זיך אויסצובאַהאַלטן בשלום פֿון די רדיפֿות.

אַן אַנדער אינטערעסאַנטער קוואַל פֿון פֿרישע נײַ-קומער אין די ייִדישע קהילות זענען געווען די באַפֿרײַטע נישט־ייִדישע שיפֿחות. ווען מע באַפֿרײַט אַן עבֿד צי אַ שיפֿחה על־פּי הלכה, ווערן זיי אויטאָמאַטיש ייִדן. ווי מע זעט אין אַ ריי קוואַלן, איז דאָס אַמאָל געווען אין אַ טייל ערטער אַ גענוג פֿאַרשפּרייטער מיטל־עלטערלעכער מעטאָד צו געפֿינען פֿאַר זיך אַ שידוך, אָפֿט פֿאַרבונדן מיט ראָמאַנטישע מעשׂיות.

קיין ספּעציעלע גיור־קלאַסן און לאַנגע פּראָצעדורן זענען ביז לעצטנס נישט געווען אין דער וועלט. רבי משה טייטלבוים, דער גרינדער פֿון דער סאַטמאַרער חסידישער דינאַסטיע, שרײַבט, אַז אַ מענטש, וואָס וויל זיך מגייר זײַן, דאַרף לויפֿן דאָס צו טאָן וואָס גיכער. אינעם ליבעראַלן אַמסטערדאַם זענען געוויסע מענטשן טאַקע געלאָפֿן דאָס צו טאָן.

מיט 300 יאָר צוריק, אינעם יאָר 1714, האָט אַ 12־יאָריק ייִדיש מיידל, מיטן נאָמען געלע בת משה, אָנגעשריבן אַ שיינע תּחינה, אַ הקדמה צו איר טאַטנס סידור „תּפֿילת משה‟. איר מאַמעס פֿאָטער איז געווען אַ רבֿ, און דער טאַטע איז געווען אַ גר, אַ ייִדישער שרײַבער און אַ דרוקער. צוזאַמען מיט איר עלטערער שוועסטער, עלע, האָבן זיי געאַרבעט אויף זייער טאַטנס דרוקערײַ אין האַלע, דרום־דײַטשלאַנד. זייער פּלימעניק, ישׂראל בן משה, איז שפּעטער אויך געוואָרן אַ באַקאַנטער ייִדישער דרוקער אין פֿראַנקפֿורט.

געלע שרײַבט וועגן איר מאַמען אויפֿן פֿאַרצײַטישן מערבֿ־ייִדיש, אַז זי „האָט מיך צווישן צען קינדער ש״י („שיאריכו ימים‟) געבאָרן, איך בין אַ בתולה נאָך עטוואָס אונטער צוועלף יאָרן, נעמט אײַך קיין חידוש, דאָס איך מוז אַרבײַטן, הרכּה והענוגה בת־ישׂראל זיצט אין גלות לאַנגע צײַטן, איין יאָר גייט אַהין און דאָס אַנדערע טוט קומען, און מיר האָבן פֿון קיינער גאולה נאָך ניט פֿאַרנומען‟. אָט אײַך אַ בײַשפּיל פֿון אַן אַמאָליקן גר, וועלכער האָט געשאַפֿן אַ גרויסע פֿרומע משפּחה.

לויט אַן אַנדער פֿאַרשפּרייטן סטערעאָטיפּ, זענען די ייִדן געווען בעצם אַ פֿרעמדער און איזאָלירטער עלעמענט אין אייראָפּע. די אונגאַרן, צווישן וועלכע דער דערמאָנטער רבי משה טייטלבוים האָט געוווינט, האָבן אויך אַרײַנגעוואַנדערט אין אייראָפּע אינעם 9טן יאָרהונדערט. קיינער באַטראַכט זיי אָבער נישט ווי אַ פֿרעמד פֿאָלק, ווײַל במשך פֿון דער צײַט האָט זייער געשיכטע זיך ענג צונויפֿגעפֿלאָכטן מיט די אַנדערע אייראָפּעער.

צווישן די הײַנטיקע גענעטיקער זענען פֿאַראַן חילוקי־דעות וועגן די קאָנקרעטע ציפֿערן, אָבער ס׳איז קלאָר, אַז אין אַ מערקווירדיקער מאָס שטאַמען די אייראָפּעיִשע ייִדן — אַשכּנזים און ספֿרדים — טאַקע פֿון דער אָרטיקער באַפֿעלקערונג.

ווער ווייסט, וויפֿל אַזעלכע פּערזענלעכקייטן, ווי די דערמאָנטע יונגע פּאָעטעסע, האָבן משפּיע געווען אויף דער אַנטוויקלונג פֿון דער ייִדישער שפּראַך? וויפֿל ייִדן האָבן געפֿאָלגט די עצה פֿון „ספֿר חסידים‟ און געפֿונען זיך אַ כּלה, וואָס איר מאַמע־לשון איז געווען אַן אָרטיקער דײַטשישער דיאַלעקט? להיפּוך צו דעם סטערעאָטיפּ, קומט אויס, אַז די ייִדישע שפּראַך איז נישט קיין „יוצא־דופֿן‟, נאָר אַ טיף־אײַנגעפֿלאָכטענער פֿאָדעם אינעם אייראָפּעיִשן קולטור־טעפּעך.