פֿון שטעטל צו אַוואַנגאַרד

From Shtetl to Avant-Garde

פֿון רעכטס: באָריס סאַנדלער און לעװ בערינסקי
פֿון רעכטס: באָריס סאַנדלער און לעװ בערינסקי

פֿון מיכאל פֿעלזענבאַום

Published December 07, 2014, issue of January 02, 2015.

(די 3 טע זײַט פֿון 3)

לױט דער מײנונג פֿון די אָפֿיציעלע און ניט־אָפֿיציעלע ניט־ייִדישע „מומחים אין דער ליטעראַטור‟ פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט, איז ייִדיש און די ייִדישע ליטעראַטור געװען אַ פּראָדוקט פֿון אַן „אָפּגעשטאַנענער‟ ייִדישער שטעטל־באַפֿעלקערונג. הײַנט, טענהט דימשיץ, איז ייִדיש געװאָרן אַ שפּראַך פֿון די סאַמע אַװאַנגאַרדיסטישע און מאָדישע קולטור־טוער. אַבֿרהם קאַרפּינאָװיטש, אונדז צו לאַנגע יאָרן, האָט אַ מאָל באַמערקט מיט אַ סאַרקאַסטיש שמײכל, אַז ייִדיש װערט אַ שפּראַך פֿון דער ייִדישער (און הײַנטיקע טעג אױך ניט־ייִדישער) אַריסטאָקראַטיע.

אױב מיר װעלן צונױפֿזאַמלען די ביכער פֿון די ייִדישע שרײַבער, געבױרן נאָך דער מלחמה, די ביכער, װעלכע זײַנען דערשינען אױף ייִדיש אין די לעצטע דרײַסיק יאָר, װעלן מיר דערזען אַן אַבסורדאַלע דערשײַנונג, דהײַנו: כּמעט אַלע שרײַבער שטאַמען פֿונעם געװעזענעם סאָװעטן־פֿאַרבאַנד, ס’הײסט, פֿונעם לאַנד, אין װעלכן מע פֿלעגט אין משך פֿון לאַנגע יאָרן אױסװאָרצלען ייִדיש, װי אײנע פֿון די גרעסטע מלוכה־שׂונאים. נאָך מער: זיבעציק פּראָצענט פֿון די דערשינענע ייִדישע ביכער געהערט צו דרײַ שריפֿשטעלער, אָפּשטאַמיקע פֿון בעסאַראַביע — באָריס סאַנדלער, לעװ בערינסקי און מיכאל פֿעלזענבאַום.

דער דאָזיקער פֿאַקט װערט נאָך מער טשיקאַװע, װען מע דערװוּסט זיך, אַז אין בעסאַראַביע זײַנען בכלל קײן מאָל ניט געװען קײן גרױסע אָדער באַרימטע ייִדישע פֿאַרלאַגן (אַזױ װי אין ליטע, אין פּױלן, אין רוסלאַנד, אין ישׂראל אָדער אין דרום־און צפֿון־אַמעריקע); און נאָך דער מלחמה איז ניט אַרױס קײן אײן בוך אױף ייִדיש. באמת, װי קומט עס, אַז די „אָפּגעשטאַנענע‟ בעסאַראַביע, אַ לאַנד פֿון „װײַן און מאַמאַליגע‟, זאָל „שענקען‟ דער ייִדישער הײַנטצײַטיקער ליטעראַטור אַזאַ מתּנה? אַלץ איז אָפּהענגיק אין דער קאָאָרדינאַטן־סקאַלע. בעסאַראַביע איז כּמעט אַ געאָגראַפֿישער צענטער פֿון אײראָפּע, פֿון בעסאַראַביע קײן סיביר איז פּונקט אַזאַ מהלך װי פֿון בעסאַראַביע קײן ענגלאַנד.

די מאָדערנע ייִדישע ליטעראַטור, אָן אַ ספֿק, „שפּאַרט זיך אָן‟ אױף דער גרױסער ליטעראַרישער ירושה פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט, און די רעשטלעך ייִדישע שרײַבער טוען הײַנט יענע אַרבעט, װעלכע דער בײזער גורל האָט זי ניט געלאָזט טאָן בײַ צײַטנס. הײַנט פֿאַרמאַכן מיר די טיר אין דער פֿאַרגאַנגענהײט, און מיט אַ האָפֿענונג עפֿענען אױף די טיר אין דער צוקונפֿט פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור. די ייִדישע ליטעראַטור… אָבער, פֿאַר װעמען?…