„ייִדן האָבן צוריקגעבראַכט ציוויליזאַציע אין דײַטשלאַנד‟

“Jews Brought Civilization Back to Germany”

יורגען האַבערמאַס (רעכטס) און גרשום שלום
Getty Images
יורגען האַבערמאַס (רעכטס) און גרשום שלום

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published December 12, 2014, issue of January 02, 2015.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

בעת דאָס רובֿ דײַטשיש־ייִדישע אינטעלעקטואַלן האָבן זיך ניט ספּעציעל אָפּגעגעבן מיט ייִדישע ענינים, איז גרשם שלום געװען אַ יוצא־דופֿן. ער האָט קונה־שם געװען װי אַ „ייִדישער ייִד‟, אַ מומחה אין די טיפֿע רעליגיעזע סודות, װאָס ער האָט געקאָנט איבערטײַטשן אױף דעם לשון פֿון מאָדערנער פֿילאָסאָפֿיע. און האַבערמאַס האָט דערזען אין שלומס מײַסטערישער שטודיע פֿונעם ייִדישן מיסטציזם „דערשטױנלעכע פּאַראַלעלן צװישן די געדאַנקען און בילדער־װעלטן פֿון דער קבלה און דער פּראָטעסטאַנטישער מיסטיק פֿון יענער צײַט‟.

אַזױ אַרום האָבן די װערק פֿון ייִדיש־דײַטישע דענקער געעפֿנט נײַע האָריזאָנטן פֿאַר יונגע דײַטשישע אינטעלקטואַלן נאָך דער מלחמה. אין די 1920ער יאָרן האָבן ייִדן געשפּילט אַ היפּשע ראָלע אין דער קולטור פֿון דער דײַטשישער רעפּובליק, און נאָך דער מלחמה האָבן אײניקע ממשיך געװען די דאָזיקע טראַדיציע. זײ האָבן אַרױסגעבראַכט אינטעלעקטועלע חקירות פֿון די ד׳ אמות פֿון אַקאַדעמישע קלאַסן, און זײ פֿאַרקניפּט מיטן אַקטועלן פּאָליטישן סדר־היום. טעאָדאָר אַדאָרנאָ, די צענטראַלע פֿיגור אין דער פֿראַנקפֿורטער שול פֿון סאָציאַלער טעאָריע, איז געװען בכּוח צו שרײַבן אי טיפֿזיניקע פֿילאָסאָפֿישע ביכער, װאָס זייער טײַטש בלײַבט אַ ביסל פֿאַרנעפּלט עד־היום, אי לעבעדיקע אַרטיקלען פֿאַר צײַטשריפֿטן.

„כּדי צו דערקענען די אמתע פּראָפּאָרציעס פֿונעם עפֿנטלעכן טרעף־כּוח פֿון ייִדישע עמיגראַנטן, דאַרף מען אַ קוק טאָן איבער די פּלױטן פֿון די אוניװערסיטעטן‟, שרײַבט האַבערמאַס. עפֿנטלעכע רעפֿעראַטן, ראַדיאָ־פּראָגראַמען און צײַטונג־אַרטיקלען האָבן באַקענט די דײַטשישע עפֿנטלעכקײט מיט די פֿיגורן, װאָס זײַנען געװען טריף־פּסול אונטער די נאַציס. אין 1956 האָט מען געפֿײַערט דעם 100סטן געבױרן־טאָג פֿון זיגמונד פֿרױד, און צו דער דאָזיקער געלעגנהײט האָט דער סאָציאָלאָג הערבערט מאַרקוזע געהאַלטן אַ רעפֿעראַט, װאָס האָט געמאַכט אַ טיפֿן אײַנדרוק אױף דעם יונגן דור דײַטשישער אינטעליגענץ.

גאַנץ װיכטיק זײַנען געװען אױך די וויכּוחים צװישן פֿאַרשידענע אינטעלעקטועלע שיטות, װאָס די עמיגראַנטן האָבן געפֿירט צװישן זיך אין אױסלאַנד און האָבן דערנאָך ממשיך געװען אין דײַטשלאַנד. די אױסגעשפּראָכן קריטישע פּאָזיציע פֿון מאַרקוזע, דעמאָלט אַ פּראָפֿעסאָר אין בראַנדײַס־אוניװערסיטעט, לגבי דער בירגערלעכער געזעלשאַפֿט איז געװאָרן דער אינטעלעקטועלער יסוד פֿאַר סטודענטישע פּראָטעסטן פֿון די 1960ער, װעלכע האָבן אױפֿגעטרײסלט די מערבֿ־דײַטשישע געזעלשאַפֿט און זי געצװוּנגען צו רעװידירן די געשיכטע פֿון דער נאַצי־תּקופֿה.

האַבערמאַס קומט צו אַ מסקנא, װאָס קלינגט װי אַ דערװידערונג צו שלומס פּעסימיסטישן אָפּלײקענען דעם „דײַטשיש־ייִדישן דיאַלאָג‟: „לױט מײַן מײנונג, איז דער פּראָגרעס צו דער ציװיליזאַציע פֿון דער פּאָליטישער קולטור, הגם אַ פֿאַרשלעפּטער, אין דער אַמאָליקער בונדעס־רעפּובליק פֿאָרגעקומען אין דער ערשטער רײ, אַ דאַנק ייִדישע עמיגראַנטן — קודם־כּל די, װאָס זײַנען געװען אַזױ גרױסהאַרציק, װאָס זײ האָבן זיך אומגעקערט אינעם לאַנד, װאָס האָט זײ פֿריִער אַרױסגעטריבן.״