די קוואַלן פֿון דער מאַמעס „מאַמע־לשון‟

How Yiddish Came to Be Called “Mame-Loshn”


פֿון משה לעמסטער

Published December 18, 2014, issue of January 02, 2015.

(די 3 טע זײַט פֿון 3)

יחיאל שרײַבמאַן אין זײַן עסיי „מײַן מאַמעס פּאָרטרעט‟ דערציילט, אַז ער האָט זיך ניט געזען מיט דער מאַמען אַ פּאָר וואָכן „און ס’האָבן זיך אײַנגעזאַמלט אין איר אַ וועלט מיט מעשׂיות‟. דער מחבר האָט פֿאַרשריבן איר מאָנאָלאָג אויף אַ מאַגניטאָפֿאָן־טאַשמע, נאָר זי, די מאַמע זײַנע, האָט דאָס ניט באַמערקט. און דערפֿאַר: „…די רייד אירע האָבן קיין איין טראָפּן ניט פֿאַרלוירן פֿון זייערע שטענדיקע זאַפֿטן. זיי האָבן זיך באַקומען מיט אַלע קנייטשעלעך, מיט אַלע זייערע הויכע און נידעריקע טענער, מיטן זיפֿץ אין דער מיט, מיטן געלעכטערל, וווּ מע דאַרף, מיט די צונג־קנאַקענישן, מיטן מײַסטערישן אויסהאַלטן די פּויזעס, מיט זייער שטענדיקער באַטעמטער זינגעניש‟. און ווײַטער: „ערשט ווען זי האָט זיך גוט אַראָפּגערעדט פֿונעם האַרצן…‟

פֿרײַטיק צו נאַכט, בײַם בענטשן ליכט, פֿלעג די ייִדישע פֿרוי שוין פֿאַר גאָט זיך אויסוויינען, אויסרעדן איר האַרץ אין קורצע, פּשוטע, באַשאַפֿענע פֿון איר תּפֿילה־מאָנאָלאָגן.

איך וואָלט געזאָגט, אַז דער מאַמעס וויגליד, אירע אויסגעווייטיקטע שמועסן מיט די קינדער זענען געווען דער המשך פֿון איר האַרץ, וואָס האָט זיך געצויגן צום האַרץ פֿון איר קינד, וועלעכס איז אויך געווען איר המשך. ייִדיש אַליין איז געווען דער המשך פֿון דער פֿרויס האַרץ! און טאַקע דערפֿאַר פֿאַרמאָגט אונדזער מאַמע־לשון אַזוי פֿיל האַרציקייט. ווי עס האָט געשריבן רחל קאָרן אין איר ליד „צו מײַן מאַמען‟:

זינט דו ביסט מער נישטאָ, בין איך געוואָרן המשך
פֿון אַלע דײַנע נאָך נישט אויסגעלעבטע טעג,
און די ביסט אַזוי שטיל אין מיר אַרײַנגעפֿלאָסן
גלײַך כ’וואָלט געווען פֿון לאַנג פֿאַר טרוים דײַנעם דער וועג.

נאָך איין קוואַל פֿון מאַמע־לשון איז געווען דער לעבן־שטייגער. די בעל־הבתּישקייט, די אַרבעט אויף דער קיך און פֿאַרשטייט זיך, דער מאַרק, וווּ זי פֿלעג אײַנקויפֿן הינער, פֿיש, פֿרוכטן… וווּ זי פֿלעג זיך דינגען מיט הענדלערס, זײַנען געווען די פּלעצער, וווּ די ייִדישע פֿרוי האָט געשאַפֿן אירע שאַרפֿזיניקע „דול־ניט־דעם־ספּאָדעק‟־ווערטלעך, אירע ספּעציפֿישע אויסדרוקן און ווערטערשפּילן.

איין מאָל האָט אונדזער שלום־עליכם געזוכט אַ וואָרט וועגן זײַנער אַ נאָוועלע און ניט געקאָנט געפֿינען. איז ער אַרײַן אין קיך, וווּ סע האָט זיך געפּאָרעט זײַן ווײַב, און אָנגעהויבן וואַרפֿן דאָס געפֿעס. זאָגט אים די פֿרוי זײַנע: „וואָס קידעסטע דאָ?‟ טאַקע דאָס וואָרט האָט געזוכט דער שרײַבער.

יצחק־לייבוש פּרץ פֿלעג אַ מאָל שטילערהייט צושמייכלען פֿון שלום־עליכמס מאָנאָלאָגן: „נעם אַ בייגעלע פּאַפּיר און אַ הענטל־פּען אין דער האַנט, גיי אַרויס אין מאַרק און פאַרשרײַב וואָרט־בײַ־וואָרט דאָס מענה־לשון פון די ווײַבער די קורלאַפּניצעס, האָסטו פֿאַר זיך גאַנץ שלום־עליכם”. שפּעטער האָט י. ל. פּרץ געביטן זײַן מיינונג וועגן שלום־עליכמס געניאַלע מאָנאָלאָגן. נאָר ווי הויך האָט ער געשעצט די שפּראַך פֿון אַ פּשוטער מאַרק־ייִדענע!

געוויינטלעך זאָגט מען, אַז ייִדיש איז אַ פֿאָלקסשפּראַך, די שפּראַך פֿונעם עמך. אָבער די פֿרוי וועלכע לייענט די תּחינות און שעפּטשעט זיי צו גאָט, אַ פֿרוי וואָס לייענט די צאינה־וראינה און באַנעמט איר אינערלעכע הייליקייט, אַ פֿרוי וואָס לייענט ראָמאַנען און לעבט זיך אויס דורך די העלדן פֿון די ראָמאַנען, אַ פֿרוי וואָס שאַפֿט וויגלידער, ווערטלעך און שפּריכווערטלעך געהערט דען צום פּשוטן פֿאָלק?

יאָ, אויך אין אַנדערע שפּראַכן איז פֿאַראַן דער באַגריף „מאַמע־לשון‟. דאָך איז אונדזער מאַמע־לשון, אונדזער ייִדיש, באַלויכטן און באַקרוינט מיט דער ליכט, מיט דעם געפֿיל, מיט דער נשמהדיקייט פֿון דער ייִדישער פֿרוי, מיט איר פֿרומקייט, און ליבע. איר ליכט האָט באַפֿאַרבט אין רעגן־בויגן־פֿאַרבן אונדזער מאַמע־לשון…