קונסט און קולטור, געשיכטע

אַ בליק פֿון ניו־יאָרק אויף דוד־המלכס תּקופֿה

A Glimpse of King David‘s Epoch in New York

פֿון יואל מאַטוועיעוו

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

דער תּנ״ך דערציילט, אַז אַחזיה איז אומגעקומען בעת דעם אויפֿשטאַנד פֿון יהוא בן יהושפֿט, וועלכער איז אויפֿגעקומען אינעם שפּיץ פֿונעם מלכות־ישׂראל נאָכן דערהרגענען דעם פֿריִערדיקן קיניג, יהורם בן אַחאָבֿ. דער אַשורישער מלך שלמנאסר דער דריטער האָט איבערגעלאָזט אַ שיינעם אָבעליסק, באַצירט מיט אַ באַרעליעף, וואָס ווײַזט, ווי יהוא — אויב דאָס איז טאַקע דער זעלבער מענטש — בוקט זיך פֿאַר אים און גיט אים טײַערע מתּנות.

בעת מײַן באַזוכן די אויסשטעלונג, האָב איך זיך פֿאַרטראַכט וועגן אַ וויכטיקן מאָמענט. ווען מע קוקט אויף די אוראַלטע עקספּאָנטן, דאַרף מען שטרעבן צו פֿאַרגעסן די אַסאָציאַציעס מיט די הײַנטיקע רעאַליעס, וועלכע קאָנען אַרויסרופֿן אַ סך פּלאָנטער. למשל, די אוראַלטע נעמען ווערן נישט זעלטן באַנוצט אויף נאַרישע נאַציאָנאַליסטישע צוועקן.

די אויסשטעלונג הייבט זיך אָן מיט עטלעכע חפֿצים, אַרײַנגערעכנט אַ שיין ביר־קריגל, וואָס זענען געבליבן פֿון די פּלשתּים — דאָס אוראַלטע פֿאָלק, וואָס האָט מיט דרײַ טוינזט יאָר צוריק באַזעצט די געגנט אַרום עזה, אַשקלון און אַשדוד. אַחוץ דעם שיכּערײַ־געפֿעס, האָבן זיי אויך איבערגעלאָזט זייער נאָמען, באַקאַנט הײַנט ווי פּאַלעסטינע.

ס׳איז טאַקע מעגלעך, אַז דער דאָזיקער נאָמען איז אויפֿגעקומען אַ סך פֿריִער, ווי דאָס וואָרט „ישׂראל‟. ווען די אַמאָליקע ייִדישע שבֿטים וואָלטן באַזוכט דעם הײַנטיקן תּל־אָבֿיבֿ, וואָלט עס אָבער פֿאַר זיי זיכער אויסגעזען ווי אַ גאַנץ פֿרעמד אָרט, אין פֿאַרגלײַך מיט די באַקאַנטע שיכּורים אינעם שכנישן ארץ־פּלשתּים אָדער די פֿאַרמעגלעכע פֿיניקישע פֿרויען, וועלכע פֿלעגן מיט 3,000 יאָר צוריק טראָגן שיינע אוירינגלעך באַצירט מיט גאָלדענע סאָוועס. ס׳רובֿ חפֿצים אויף דער אויפֿשטעלונג „פֿון אַסיריע ביז איבעריע בײַם קאַיאָר פֿון דער קלאַסישער תּקופֿה‟ זענען געווען אַזעלכע פּרעכטיקע יוּוועליר־באַצירונגען און אַנדערע קונסט־ווערק.

פֿון דער צווייטער זײַט, ווייסט מען וועגן יענע אוראַלטע פּלשתּים גאָר ווייניק — אַחוץ אַזעלכע איינצלנע טשיקאַווע פֿאַקטן, ווי זייער טראַדיציע צו פּראַווען פֿילטעגיקע שיכּורע שׂימחות, ווי עס ווערט דערציילט אין דער תּנ״כישער מעשׂה וועגן שמשון־הגבורס פּלאַן חתונה צו האָבן מיט אַ בת־פּלשתּים. עס קאָן זײַן, אַז זייער קולטור איז געווען נענטער צו די גריכן.

די אַראַבער האָבן טאַקע יאָ געוווינט אין ארץ־ישׂראל מיט איבער 2,000 יאָר צוריק. אַ טוץ מגילות פֿון דער באַרימטער גניזה בײַם ים־המלח זענען אָנגעשריבן אויף נאַבאַטיש — דער געשריבענער אַראַמישער דיאַלעקט, מיט וועלכן עס האָבן זיך באַנוצט די אָרטיקע אַראַבישע שבֿטים. אַ סך פֿון זיי האָבן זיך מגייר געווען, אָפֿט בגוואַלד, אונטער דער מאַכט פֿונעם דעספּאָטישן חשמונאָיִשן מלך אַלכּסנדר ינאַי. דאָס איז אָבער געשען מיט הונדערטער יאָר שפּעטער, ווען פֿון די מיסטעריעזע פּלשתּים זענען געבליבן בלויז די ביר־קריגלעך און די רעפּוטאַציע פֿון ווילדע שיכּורניקעס.