אַ בליק פֿון ניו־יאָרק אויף דוד־המלכס תּקופֿה

A Glimpse of King David‘s Epoch in New York

אַ פֿראַגמענט פֿון אַשורבאַניפּאַלס סצענע, וווּ עס ווערט געשילדערט זײַן נצחון איבער דער עלאַמישער אימפּעריע.
Dawn Matveyev
אַ פֿראַגמענט פֿון אַשורבאַניפּאַלס סצענע, וווּ עס ווערט געשילדערט זײַן נצחון איבער דער עלאַמישער אימפּעריע.

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published January 11, 2015, issue of January 23, 2015.

(די 3 טע זײַט פֿון 3)

אַ פֿיניקיש אוירינגל מיט גאָלדענע סאָוועס
Dawn Matveyev
אַ פֿיניקיש אוירינגל מיט גאָלדענע סאָוועס

ווען מע באַטראַכט די אויסשטעלונג, וואַרפֿן זיך אין די אויגן די טיפֿע פֿאַרבינדונגען צווישן פֿאַרשיידענע פֿעלקער. אין די פּאָפּולערע היסטאָרישע ביכער וועגן דער קולטור פֿון אַזעלכע לענדער, ווי די אוראַלטע פּערסיע, גריכנלאַנד, אַסיריע און מצרים, ווערן זיי אָפֿט געשילדערט ווי אינגאַנצן באַזונדערע, כּדי נישט צו פֿאַרפּלאָנטערן דעם לייענער. אין דער אמתן, האָבן די מענטשן דעמאָלט אויך געוואַנדערט איבער דער וועלט און כּסדר געלערנט איינער פֿונעם צווייטן פֿאַרשיידענע חכמות און מינהגים. הגם אין יענער תּקופֿה האָט מען נישט געקאָנט אַריבערפֿליִען אין אַ פּאָר שעה פֿון אַטען קיין טעהעראַן — ווידער, לאָמיר זשע פֿאַרגעסן די הײַנטיקע אַסאָציאַציעס — האָט אַן איראַנישער קינסטלער געקאָנט באַצירן אַ וואַזע מיטן טיפּישן גריכישן מאָטיוו פֿון חיות־פּראָצעסיעס.

ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז אַ צאָל סוזשעטן פֿון דער אוראַלטער מיטל־מיזרחדיקער קונסט טרעפֿן זיך כּסדר אין די מיטל־עלטערלעכע אילוסטרירטע ייִדישע ביכער און אין די געמעלן פֿון מיזרח־אייראָפּעיִשע הילצערנע שילן. צום בײַשפּיל, זענען אַ בײַסנדיקער לייב, אַ פֿאַנטאַסטישע באַשעפֿעניש מיט אַ מענטשלעכן קאָפּ און אַ חייִשן גוף אָדער אַ בוים, וואָס סימבאָליזירט די קאָמפּליצירטע אַספּעקטן פֿונעם לעבן, זענען געבליבן פּאָפּולער ווי מעכטיקע סימבאָלן במשך פֿון טויזנטער יאָר סײַ אין דער ייִדישער פֿאָלקס־קונסט, סײַ אין דער קריסטלעכער אייראָפּע און מוסולמענישער פּערסיע.

איז דאָס טאַקע אַ דירעקטער קולטורעלער המשך צי אַן אויסדרוק פֿון טיפֿע פּסיכאָלאָגישע כּוחות, וואָס זאָגן אונטער די קינסטלער אַרום דער וועלט די זעלבע אומאָפּהענגיקע אַסאָציאַציעס? אַ סך מאָמענטן אין דער קונסט־געשיכטע בלײַבן אַ סוד, ס׳איז שווער צו באַשטימען דעם חילוק צווישן דער היסטאָרישער מסורה און דער פּערזענלעכער פֿאַנטאַזיע פֿונעם קינסטלער. עס שאַפֿט זיך אָבער אַן אײַנדרוק, למשל, אַז דער סטיל פֿון געוויסע אַלט־מיצרישע פֿרויען־באַצירונגען האָט משפּיע געווען אויף דער הײַנטיקער צפֿון־אַפֿריקע. פֿונדעסטוועגן, ווי געזאָגט, טאָר מען נישט אויסמישן די פֿאַרשיידענע היסטאָרישע תּקופֿות.

די הײַנטיקע היסטאָריקער גלייבן, אַז דוד־המלכס מלכות איז נישט געווען אַ מעכטיקע מאָנאַרכיע, ווי מע האָט פֿריִער געטראַכט, נאָר אַ קליינער פֿאַרבאַנד פֿון שבֿטים, וווּ דוד האָט געשפּילט די ראָלע פֿון אַ פּאָפּולערן פֿאָלק־מנהיג. ווער זאָגט אָבער, אַז דאָס איז אַ חסרון? פּונקט פֿאַרקערט, אויב מע טראַכט זיך אַרײַן אין דער ריזיקער סצענע, וווּ עס ווערט גאָר פּרטימדיק געשילדערט, ווי דער מלך אַשורבאַניפּאַל — מעגלעך, אַסנפּר, דערמאָנט אינעם תּנ״כישן ספֿר־דניאל — האָט מיט גרויס אַכזריות צעשטערט די עלאַמישע אימפּעריע — באַקאַנט מיט עילם אין תּנ״ך. אָדער לאָמיר זיך דערמאָנען דעם מינהג פֿון די מיצרישע אַריסטאָקראַטן, וועלכע האָבן נישט געוואָלט זיך צעשיידן מיט זייערע באַליבטע ווײַבער נאָכן טויט. צוליב דעם, פֿלעגט מען אַוועקשיקן זייערע פֿרויען נאָך זייער טויט אויך אויף יענער וועלט.

אין דער אמתן, זענען די הײַנטיקע אימפּעריעס אויך פֿול מיט אומיושר און אַכזריותדיק. ס׳איז אָבער אַ מחיה צו זען מיט די אייגענע אויגן, אַז דאָס פּשוטע פֿאָלק אין די אַמאָליקע רוצחישע אימפּעריעס איז געווען, אויף וויפֿל מע קאָן זיך פֿאָרשטעלן, פֿאַרנומען מיט די זעלבע פּראָבלעמען, ווי הײַנט, טרינקענדיק ביר און אַרומגייענדיק מיט טשיקאַווע גאָלדענע סאָוועס אין די אויערן.