שפּראַך איז וויכטיק

Language Matters


פֿון לייזער בורקאָ

Published February 01, 2015, issue of February 23, 2015.

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

נאָכן וויזיט אין אויסטראַליע שטעלט האָלמאַן זיך אָפּ אין וויילז, אינעם מערבֿדיקן טייל פֿון בריטאַניע, וווּ דער מצבֿ איז אַ סך בעסער. די ענגלענדער האָבן קאָלאָניזירט וויילז און אַרויפֿגעצוווּנגען ענגליש ווי די אָפֿיציעלע שפּראַך אין משך פֿון איבער 400 יאָר. מיט 50 יאָר צוריק האָט מען נאָר אין די פֿאַרוואָרפֿענע דערפֿעלעך גערעדט וועלשיש, און אויך דאָרט האָט עס געהאַלטן אין אונטערגיין. אָבער אין די 1960ער יאָרן איז אויפֿגעקומען אַ שטאַרקע באַוועגוגנג פֿון דער יוגנט אויפֿצוהאַלטן וועלשיש. זיי האָבן געצוווּנגען די ענגלישע רעגירונג צו מאַכן די שילדן אויף די גאַסן צוויישפּראַכיק, און מע האָט אײַנגעפֿירט שולן, וווּ די עלטערן האָבן געהאַט די ברירה, אַז זייערע קינדער זאָלן קענען זיך לערנען אין גאַנצן אויף וועלשיש. אַ דאַנק דער נײַער פּאָליטיק, האָט וועלשיש געוווּנען נײַע דורות, אָפֿט קענען עס די קינדער בעסער ווי די עלטערן, און הײַנט ציילט מען אַ האַלבן מיליאָן וועלשיש־רעדער.

יעדעס יאָר קומט פֿאָר אַ ריזיקער וועלשיש־פֿעסטיוואַל מיט איבער אַ הונדערט טויזנט באַזוכער, מיט הונדערטער אַקטיוויטעטן פֿאַר יונג און אַלט. מיט גרויס פּאַראַד פֿירט מען דורך אַ צערעמאָניע צו קרוינען דעם בעסטן פּאָעט אויף וועלשיש — און דאָס ווערט פֿאַררעכנט פֿאַר אַ גרויסן כּבֿוד, ווײַל די וויילזער ווייסן ווי אָפּצושאַצן זייערע פּאָעטן. דער לייענער פֿרעגט זיך אפֿשר: וואָסער שרײַבער אויף וועלשיש האָט געוווּנען די נאָבעל־פּרעמיע? איז דער ענטפֿער: קיינער ניט. דער איינציקער וויילזער, וואָס האָט געוווּנען די נאָבעל־פּרעמיע פֿאַר ליטעראַטור, איז געווען דער פֿילאָסאָף בערטראַנד ראָסל, וואָס ער האָט, דאַכט זיך, קיין וועלשיש ניט געקענט. נאָר פֿון דעסטוועגן, הלוואַי וואָלטן מיר ייִדן אַרויסגעוויזן פֿאַר די ייִדישע שרײַבער כאָטש אַ צענטן חלק פֿונעם ענטוזיאַזם, וואָס די וויילזער.

דעם לעצטן אָפּשטעל מאַכט האָלמאַן אין אַמעריקע, אויף די אינדזלען פֿון האַוואַיִ. דאָרט איז פֿאָרגעקומען אַן ענלעכע געשיכטע ווי אין די אַנדערע ערטער: סוף 19טן י”ה האָבן די פֿאַראייניקטע שטאַטן פֿאַרכאַפּט די אינדזלען, אַראָפּגעוואָרפֿן די קעניגלעכע משפּחה, וואָס האָט דאָרט רעגירט הונדערטער יאָרן, און געמאַכט ענגליש די איינציקע אָפֿיציעלע שפּראַך. כאָטש די האַוואַיער האָבן געהאַט אַ רײַכע ליטעראַטור און פּרעסע, זינט זיי האָבן איבערגענומען די לאַטײַנישע שריפֿט אין די 1820ער יאָרן, איז האַוואַיִש זייער גיך פֿאַרשטויסן געוואָרן און איז נאָך איין־צוויי דורות שוין אַרויס פֿון באַניץ. אָנהייב 1980ער יאָרן האָט געהאַלטן דערבײַ, אַז בלויז עטלעכע צענדליק יונגע־לײַט, חוץ אַ קליינער צאָל עלטערע מענטשן, האָבן נאָך געקענט רעדן האַוואַיִש.

צום גליק, האָבן זיך דעמאָלט געפֿונען אַ גרופּע יונגע אַקטיוויסטן, וואָס האָט דערזען די סכּנה, אַז אָן יונגע רעדערס איז האַוואַיִש פֿאַרמישפּט צום טויט. זיי האָבן געשאַפֿן אַ שול אויף האַוואַיִש, אָנגעשריבן די ערשטע לערנביכער פֿאַר די אַלע לימודים, און אַרײַנגעבראַכט צו לערנען מיט די קינדער אַלטע באָבעס, וואָס קיין לערן־צערטיפֿיקאַט האָבן זיי אפֿשר ניט געהאַט, אָבער רעדן גוט האַוואַיִש האָבן זיי יאָ גערעדט. די שפּראַך איז אויך אָפֿיציעל אָנערקענט געוואָרן, צוזאַמען מיט ענגליש, אין דער שטאַט־קאָנסטיטוציע פֿון האַוואַיִ, וואָס האָט אויפֿגעהויבן איר פּרעסטיזש. אַ דאַנק די דאָזיקע באַמיִונגען, האָבן לעצטנס גראַדויִרט פֿון אוניווערסיטעט די ערשטע קלאַסן פֿון יונגע־לײַט, וואָס האָבן באַקומען זייער גאַנצע מאָדערנע דערציִונג אויף האַוואַיִש. די שפּראַך איז נאָך אַלץ אין סכּנה, אָבער זי האָט אַ סך בעסערע פּערספּעקטיוון ווי מיט אַ דור פֿריִער.