דאָס עשירות פֿונעם גערעדטן ייִדיש אין זינגלידער

The Richness of Spoken Yiddish in Song

פֿון רעכטס: מאַרק וואַרשאַווסקי, זעליק באַרדיטשעווער, מרדכי געבירטיג און חיים־נחמן ביאַליק
פֿון רעכטס: מאַרק וואַרשאַווסקי, זעליק באַרדיטשעווער, מרדכי געבירטיג און חיים־נחמן ביאַליק

פֿון הערשל גלעזער

Published February 10, 2015, issue of March 06, 2015.

(די 3 טע זײַט פֿון 3)

אויך זעליק באַרדיטשעווער, אַ געבוירענער אין בעלץ, באַסאַראַביע, גראַמט אין זײַנע לידער אויף דעם שטייגער. נעמט, למשל, זײַן „מלאָכה — מלוכה“:

„גיסט און גיסט אַ רעגנדל,
וואַקסט און וואַקסט די בלאָטע
זיץ איך אויפֿן בענקעלע,
לאַטעווע און לאַטע.

פֿאַרשטייט זיך, אַז דאָ גראַמט זיך „בלאָטע“ מיט „לאַטע“, ביידע אַרויסגערעדט מיט אַ קמץ.

געבירטיגן וועלן מיר לאָזן אין אַ זײַט, ער איז שוין אַ מעשׂה פֿאַר זיך. איז לאָמיר זיך באַנוגענען מיט ביאַליקן. כאָטש ער האָט געשריבן ס׳רובֿ אויף עבֿרית (אָבער מיט דער אַשכּנזישער הבֿרה, נישט מיט דער אַזוי גערופֿענער ספֿרדישער, וואָס איז אָנגענומען אין ישׂראל) האָט ער אויך „געזינדיקט“ מיט מאַמע־לשון. ביאַליק איז געבוירן געוואָרן אין אַ דאָרף, ראַדי, אין אוקראַיִנע, וואָס ביז אַהער האָב איך עס נישט געפֿונען אויף קיין שום מאַפּע. פֿון זײַנע גראַמען, אָבער, דערקענט מען, אַז ער האָט געשטאַמט נישט פֿון דרום־אוקראַיִנע, אַזוי ווי וואַרשאַווסקי, נאָר פֿון צפֿון, וווּ מע רעדט נישט קיין קמץ פֿאַר אַ פּתח, נאָר אַ חיריק I גאָר פֿאַר אַ סגול עין E: „שטיטל“ פֿאַר „שטעטל“, „ליבן“ פֿאַר „לעבן“, „זין“ פֿאַר „זען“. אָט איז אַ סטראָפֿע פֿון זײַן ליד „אונטער די גרינינקע ביימעלעך“:

אונטער די גרינינקע ביימעלעך,
שפּילן זיך משהלעך, שלמהלעך,
ציצית, קאַפּאָטקעלעך, פּאהלעך,
ייִדעלעך פֿריש פֿון די אייעלעך.
גופֿימלעך, שטרוי, רויך און פֿעדערלעך,
כאָטש נעם און צעבלאָז זיי אויף גלידערלעך:
כאַפּן זיי אויף גרינגע ווינטעלעך,
און עס צעטראָגן זיי פֿייגעלעך.

דאָ אינטערעסירן אונדז די ערשטע צויי שורות, ווי אויך די פֿיפֿטע און זעקסטע. „ביימעלעך/שלמהלעך“, וווּ „שלמהלעך“ ווערט אַרויסגערעדט „שליימעלעך“, אויפֿן ליטווישן שטייגער, ווײַזט אונדז, אַז אין דעם פּרט איז צפֿון־אוקראַיִנע אַ טייל פֿון דער ליטע. „פֿעדערלעך/גלידערלעך“, ווידער וואָס קיין זינגער אָדער לערער וואָס האָט קיין מאָל געהערט דאָס „חיריק־לשון“ וואָלט אַפֿילו נישט אײַנגעפֿאַלן זיי צו גראַמען, זענען פּערפֿעקט אויב מע ווייסט, אַז דעם ערשטן עין פֿון „פֿעדערלעך“ רעדט מען אַרויס מיטן זעלביקן I־קלאַנג וואָס „גלידערלעך“.

איז לאָז איך אַרויס אַ קול־קורא צו די זינגערס: בײַ די גראַמען דערוויסט זיך ווי אַזוי דער שרײַבער האָט אַרויסגעברענגט דעם טעקסט און זינגט אויף זײַן אָדער איר שטייגער! אויב נישט ס’גאַנצע ליד, איז כאָטש אין די גראַם־פּאָזיציעס. אויף דעם אופֿן וועלן מיר אָפּהיטן אַ קליינעם חלק פֿונעם עשירות פֿונעם גערעדטן ייִדיש.