ייִדישע לינגװיסטן װעגן פּראָפֿ’ שיקל פֿישמאַן ע״ה

Jewish Linguists Reflect on Professor Joshua Fishman

פֿון איציק בלימאַן

Published March 08, 2015, issue of April 03, 2015.

(די 3 טע זײַט פֿון 3)

רחמיאל פּעלץ, פּראָפֿעסאָר פֿון סאָציאָלינגװיסטיק, דרעקסל־אוניװערסיטעט, פֿילאַדעלפֿיע

איך קען שיקלען ז״ל שױן עטלעכע פֿערציק יאָר. ער האָט שטענדיק געמונטערט ייִנגערע קאָלעגעס צו דרוקן זײערע אַרבעטן. אַזױ װי איך בין געװען צװישן די זעלטענע טרענירט אין דער סאָציאָלאָגיע פֿון שפּראַך, האָט ער פֿאַר מיר געשאַפֿן געלעגנהײטן צו שטעלן מײַנע פֿאָרש־אַרבעטן צוזאַמען מיט יענערע בײַ אַנדערע פֿעלקער און לשונות. ער האָט אַלע מאָל געװאָלט, אַז ייִדיש זאָל פֿיגורירן. אַפֿילו לעצטנס פֿיגוריר איך װי אַ טײל פֿון דער רעדאַקציע פֿונעם „אינטערנאַציאָנאַלן זשורנאַל פֿון דער סאָציאָלאָגיע פֿון שפּראַך”.

סײַ די ייִדיש־פֿאָרשער, סײַ די פֿאָרשער פֿון ייִדישע לימודים אין אַלגעמײן האָבן ניט אָנערקענט שיקלס אױפֿטוען. די פֿאַרגאַנגענע דרײַסיק יאָר איז די ייִדיש־פֿאָרשונג דורכױס ליטעראַטור־אָריענטירט. אױך בײַ די ייִדיש־פֿאָרשער האָט מען בדרך־כּלל ניט געפֿרעגט צו פֿיל װעגן דער פּאָזיציע פֿון ייִדיש אין דער ייִדישער געזעלשאַפֿט.

אין דעם אַלגעמײנעם ייִדישע לימודים־קאָנטעקסט האָט מען פֿישמאַנען אין גאַנצן פֿאַרקוקט. עטלעכע יאָר בין איך געװען אַ מיטגליד פֿון דער פֿאַרװאַלטונג בײַ דער אַמעריקאַנער געזעלשאַפֿט פֿאַר דער סאָציאַלער װיסנשאַפֿטלעכער פֿאָרשונג פֿון ייִדנטום. מע טײלט אױס יערלעך די פּרעמיע א”נ פֿון מאַרשל סקלאַר. איך האָב דרײַ מאָל אָנגעגעבן דעטאַליזירטע אַפּליקאַציעס פֿאַר קאַנדידאַטן (אליהוא כּ”ץ, שמואל הײַלמאַן, שיקל פֿישמאַן). בײַ די ערשטע צװײ האָב איך געפּועלט, בײַ שיקלען ניט. מע האָט ניט געװוּסט װער ער איז.

נאָר אױף דער װעלט אינעם געביט שפּראַך־פּלאַנירונג, סאָציאָלאָגיע פֿון שפּראַכן, קלײנע מינאָריטעטן־שפּראַכן איז ער דער באַרימסטער געלערנטער. אַפֿילו אין דער סאָציאָלינגװיסטיק קען מען אים. זיכער, די עלטערע פֿאָרשער האָבן אים גוט געקענט, אַזױ װי װיליאַם לאַבאָװ און דעל הײַמס אין דער עטנאָגראַפֿיע פֿון שפּראַכן.

זײער אַ קלאָרער סימן־דלות, אַז די ייִדיש־פֿאָרשונג און דזשויִש־שטודיעס קענען אים ניט. די ייִדיש־געזעלשאַפֿט אָבער יאָ.

דניאל קױפֿמאַן, דירעקטאָר פֿון דער „אַליאַנץ פֿאַר אָפּגעשװאַכטע שפּראַכן”

איך בין זיכער, אַז די אַנדערע לינגװיסטן װעלן אַרומרעדן דאָס חשיבֿות פֿון פֿישמאַנס אַרבעט פֿאַר ייִדיש װי אַ לעבעדיקע שפּראַך. איך האַלט אָבער, אַז זײַן שטענדיקע אַרבעט לטובֿת די לשונות, װאָס זענען דװקא נישט געװען „זײַנע”, איז נאָך מער צו באַװוּנדערן. בשעת די מערסטע ייִדישע אינטעליגענטן האָבן זיך אָפּגעגעבן בלױז מיט ייִדישע פּראָבלעמען, איז פֿישמאַן געװען בכּוח צו קעמפֿן פֿאַר די מענטשנרעכט פֿאַר דעם אירלענדער, מאַאָרי, האַװאַיער, נאַװאַהאָ, צװישן אַנדערע. די טראַדיציאָנעלקײט, װאָס איז געװען דער יסוד פֿון זײַן לעבנס־שטײגער, האָט אים נישט באַגרענעצט, נאָר פֿאַרקערט: אים געגעבן דעם אימפּולס װײַטער צו פֿאַרטײדיקן אַלע אונטערגעדריקטע פֿעלקער, װאָס האָבן געהאַלטן אין פֿאַרלירן זײערע שפּראַכן, זײער אידענטיטעט. זײַן בוך Reversing Language Shift [צוריק צו די מוטערשפּראַכן], װאָס איז אַרױס אין 1991 האָט שטאַרק משפּיע געװען אױף פֿאַרשידענע שפּראַך־באַװעגונגען איבער דער װעלט, און האָט אינספּירירט אַ גאַנצן דור צו קעמפֿן פֿאַר ממשותדיקער שפּראַך־אױפֿלעבונג, נישט בלױז צו באַנוגענען זיך מיט מינימאַלער, סימבאָלישער אָנערקענונג. איך האָב אַלײן געזען, אַז אַפֿילו אין זײַנע שפּעטערדיקע יאָרן האָט ער װײַטער באַגײַסטערט מאַאָרי־אַקטיװיסטן אױפֿצוהאַלטן זײער קאַמף פֿאַר רעכט. אין 2012 האָט אים דער נאַציאָנאַלער מאַאָרי שפּראַך־אינסטיטוט, „טע איפּוקאַרעאַ”, באַערט מיט אַ צערעמאָניע, װאָס איז פֿאָרגעקומען אינעם לאַנדישן מוזײ פֿון די אַמעריקאַנער אינדיאַנער אין מאַנהעטן. פֿאַר מײַנע אױגן האָט דאָס אױפֿגעװיזן די װיכטיקײט פֿון פֿישמאַנס אױפֿטוען, אַ סך מער װי די לױבװערטער פֿון זײַנע ייִדישיסטישע אָנהענגער. פֿיל מענטשן װאָלטן גערן פֿאַרטײדיקט די אײגענע קולטור, אָבער סע פֿאָדערט שױן אַ סך מער, אַז אַן אַשכּנזישער ייִד אַן אָרטאָדאָקס פֿון פֿילאַדעלפֿיע זאָל קעמפֿן פֿאַר אַ קלײנער שפּראַך אין נײַ־זילאַנד, צװישן אַנדערע. הײַנט זאָגן מיר קדיש נאָך פֿישמאַנען, אַ מענטש, װאָס האָט אַ גאַנץ לעּבן געהאָרעװעט, כּדי מיר זאָלן נישט דאַרפֿן אָפּזאָגן אַ קדיש נאָך אַ פֿאַרלױרענער שפּראַך, נאָך אַ פֿאַרלױרענער אידענטיטעט.