ייִדן צװישן סאַהאַראַ און פֿראַנקרײַך

Jews between Sahara and France

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published March 15, 2015, issue of April 03, 2015.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

די ערשטע פֿראַגע, װאָס אַ זײַטיקער לײענער קאָן פֿרעגן, װען ער נעמט אַזאַ מין בוך אין די הענט, איז „װאָס גײט מיר אָן די דאָזיקע מעשׂה פֿון אַ פֿאַרװאָרפֿענער ייִדישער עדה אין אַ װײַטן מידבר?‟ חוץ דעם, װאָס דאָס איז טאַקע אַ פֿאַרכאַפּנדיקע מעשׂה, קאָן מען דערפֿון אָפּלערנען אַ ניצלעכן מוסר־השׂכּל װעגן די באַציִונגען צװישן ייִדן און דער מאָדערנער מלוכישער מאַכט.

דער דראַמאַטישער קער אינעם גורל פֿון אַלע אַלזשירער ייִדן איז פֿאָרגעקומען אין דעם זומער פֿון 1962. נאָך דער לאַנגער און בלוטיקער מלחמה פֿאַר אומאָפּהענגיקײט האָט דער אַלזשירער „פֿראָנט פֿאַר נאַציאָנאַלער באַפֿרײַונג‟ מנצח געװען די פֿראַנצױזישע אַרמײ, און די פֿראַנצױזישע בירגער האָבן געמוזט אַנטלויפֿן װאָס גיכער קײן אײראָפּע. די ייִדן פֿון מזאַב זײַנען געװען אין אַ פֿאַרצװײפֿלטער לאַגע, אָבער די פֿראַנצױזישע מלוכה איז זײ געקומען צו הילף. דער אָרטיקער פֿאָרשטײער פֿון דער פֿראַנצױזישער מאַכט האָט אַראַנזשירט, אַז עטלעכע עראָפּלאַנען זאָלן קומען צו פֿליִען און אַװעקפֿירן אַלע ייִדן קײן פֿראַנקרײַך. די גאַנצע געשיכטע בלײַבט עד־היום אַ ביסל נעפּלדיק, װײַל עס איז ניט קלאָר, װער זשע האָט טאַקע געשיקט די דאָזיקע עראָפּלאַנען נאָך די ייִדן אינעם מידבר בעתן סאַמע בהלה־ברען, װען הונדערטער טױזנטער „עכטע‟ פֿראַנצױזן זײַנען אַנטלאָפֿן פֿון אַלזשיר.

די מחברין האָט צונױפֿגעשטעלט די דאָזיקע געשיכטע פֿון פֿילצאָליקע קלענערע שטיקלעך, װאָס זי האָט אױסגעפֿונען אין אַ טוץ אַרכיװאַלע זאַמלונגען איבער דער גאַנצער װעלט. זי האַלט, אַז די געשיכטע פֿון דער קלײנער ייִדישער עדה אין סאַהאַראַ איז אַ מין שפּאַקטיװ, װאָס דערמעגלעכט צו זען אַ ברײטער בילד פֿון דער קאָלאָניאַלער געשיכטע. די פֿראַנצױזישע מלוכה האָט זיך לאַנגע יאָרן געראַנגלט מיט דער „ייִדישער פֿראַגע‟: צי זײַנען די ייִדן „ציװיליזירטע אײראָפּעער‟ אָדער „אָפּגעשטאַנענע אַלט־געזעסענע תּושבֿים‟? אין אַלזשיר האָט מען צעטיילט די ייִדן אויף צװײ גרופּעס. פּראָפֿעסאָר אַברעװאַיאַ שטײן טענהט, אַז די באַגריפֿן פֿון „אָפּגעשטאַנענקײט‟ און „פּרימיטיװקײט‟ האָבן געדינט װי אידעאָלאָגישע כּלים פֿאַר דער פֿראַנצױזישער אַדמיניסטראַציע, כּדי צו באַרעכטיקן איר הערשאַפֿט איבער אַלזשיר.

די געשיכטע פֿון אַ קלײנער ייִדישער קהילה אין סאַהאַראַ דערװײַזט, אַז עס איז דאָ תּמיד אַ שפּאַרונע צװישן דער פּאָליטישער אידעאָלאָגיע און פּראַקטישן לעבן, און דװקא די ייִדן בלײַבן אָפֿטמאָל שטעקן אין דער מיט. זינט דער פֿראַנצױזישער רעװאָלוציע האָט די פֿראַנצױזישע מלוכה פּראָקלאַמירט די אוניװערסאַלע פּרינציפּן פֿון ברודערשאַפֿט, גלײַכקײט און פֿרײַהײט. קל־וחומר האָט מען געמוזט פֿאַרשפּרײטן די דאָזיקע פּרינציפּן אױף ייִדן, בתּנאַי, אַז זײ װעלן זיך אָפּזאָגן פֿון זײער קהילה־אױטאָנאָמיע. אָבער אין די קאָלאָניעס האָבן די פֿראַנצױזן גענוצט אַן אַנדער לעגאַלן פּרינציפּ. זײ האָבן דערלױבט די קאָלאָניזירטע פֿעלקער זיך צו האַלטן בײַ זײערע טראַדיציעס און לעבנס־שטײגער, נאָר צוליב דעם האָבן זײ ניט געקאָנט באַקומען קײן בירגעררעכט. די ייִדן האָבן זיך געפֿונען אױף בײדע זײַטן פֿון דער דאָזיקער לעגאַלער מחיצה. צום סוף, האָט מען זײ סײַ־װי געמוזט ראַטעװען אין אײנעם מיט אַלע פֿראַנצױזישע בירגער, װײַל אין די אױגן פֿון די אַלזשירער נאַציאָנאַליסטן זײַנען אַלע ייִדן געװען פֿרעמד.