טשיקאַוועסן

ייִדן קאָנען ציילן אויף פֿאַרשיידענע אופֿנים

There is More Than One Jewish Way to Count

פֿון יואל מאַטוועיעוו

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

ווײַט נישט אַלע ייִדן, אַפֿילו תּלמידי־חכמים, ווייסן אָבער, ווי אַזוי צו פֿאַרשרײַבן מיט די ייִדישע אותיות אַ גרויסע צאָל פֿון איבער אַ מיליאָן, און ווי אַזוי ייִדן פֿלעגן באַצייכענען אַזעלכע צאָלן אין די אַמאָליקע צײַטן. אַז מיר האַלטן איצט אינמיטן די ספֿירה־טעג, איז כּדאַי צו באַטראַכטן די דאָזיקע טעמע.

אין די באַרימטע מגילות פֿונעם ים־המלח ווערט באַנוצט אַ צאָל־סיסטעם, פֿון שטאַמט פֿונעם אוראַלטן כּנען און, מעגלעך, מצרים. אין דער קופּערנער מגילה, וואָס געוויסע ייִדן האָבן איבערגעלאָזט מיט בערך 2,000 יאָר צוריק אין אַ קומראַנער הייל, ווערן איבערגעציילט פֿאַרשיידענע באַהאַלטענע אוצרות פֿון גאָלד און זילבער. ס׳זעט אויס, אַז די קומראַנער קהילה האָט אין אַ געוויסער מאָס געפֿאָלגט די מינהגים פֿון די איסיים — אַ נעץ פֿון אייגנאַרטיקע ייִדישע גרופּעס, וועלכע האָבן אָרגאַניזירט זייער לעבן אויף אַ קאָמונאַלן שטייגער. אין פֿאַרגלײַך מיטן דערמאָנטן בראַזילער שבֿט, זענען זיי אָבער געווען גאַנץ גוטע מאַטעמאַטיקער. אַ טייל היסטאָריקער זענען זיך משער, אַז די קומראַנער אוראַלטע „סאָציאַליסטן‟ האָבן געזאַמלט די טײַערע אוצרות צוליב זייער רעוואָלוציאָנערן קאַמף קעגן דער רוימישער אימפּעריע.

דער אוראַלטער מצרים איז געווען אַ גרויסער צענטער פֿון וועלט־חכמות, אַרײַנגערעכנט מאַטעמאַטיק. מיט די אַלט־מיצרישע ציפֿערן, וואָס אַ טייל ייִדן האָבן זיי אויך באַנוצט, קאָן מען פֿאַרשרײַבן גרויסע חשבונות ביז עטלעכע מיליאָנען, ווי אויך ברעכצאָלן. די מיצריים האָבן אויך צוגעטראַכט אַ ספּעציעלן נול־סימבאָל. פֿאַר מיליאַרדן און גרעסערע צאָלן האָט זייער סיסטעם אָבער נישט געטויגט, אין פֿאַרגלײַך מיט דער מער אַנטוויקלטער בבֿלישער, מיט וועלכער אַ טייל ייִדן זענען אויך געווען באַקאַנט, ווי עס ווײַזן די אוראַלטע שטיינערנע געשעפֿט־קוויטלעך, וואָס מע האָט געפֿונען אויפֿן שטח פֿונעם הײַנטיקן איראַק. הגם די אַלט־בֿבלישע פֿלעקלשריפֿט קאָן פֿאַר אונדז אויסזען צו קאָמפּליצירט, האָט זי דערמעגלעכט צו פֿאַרשרײַבן וועלכע־ניט־איז אומבאַגרענעצט גרויסע צאָלן, אַזוי ווי די הײַנטיקע אינדיש־אַראַבישע שיטה פֿון צען ציפֿערן. אין די אוראַלטע ייִדישע דאָקומענטן טרעפֿט זיך אויך כּסדר די פּשוטע כּנענישע נומער־סיסטעם, וואָס טויגט בלויז פֿאַר קליינע חשבונות.

אינעם 12טן יאָרהונדערט, האָט דער גרויסער חכם רבי אַבֿרהם אבן־עזרא, באַקאַנט נישט בלויז ווי אַ קלאַסישער תּורה־מפֿרש, נאָר אויך אַ טאַלאַנטירטער מאַטעמאַטיקער, פֿאָרגעלייגט אַ פּשוטן ייִדישן וואַריאַנט פֿון דער אַראַבישער דעצימאַלער סיסטעם, זיך באַנוצנדיק מיט די ערשטע 9 אותיות פֿונעם אַלף־בית מיטן נול, וועלכער ווערט אָנגערופֿן „גלגל‟ — אַ ראָד — אין די אַלטע ייִדישע ספֿרים. דאָס וואָרט „ציפֿער‟ שטאַמט, אַגבֿ, פֿונעם אַראַבישן וואָרט „ציפֿר‟ — נול. אַ דאַנק דעם דאָזיקן צייכן, וואָס פֿאַרן הײַנטיקן שול־קינד זעט אויס ווי אַ פּשוטע המצאה, איז אין אייראָפּע פֿאָרגעקומען אַ גאַנצע מאַטעמאַטישע רעוואָלוציע, הגם אין בבֿל און אינדיע איז ער שוין געווען באַקאַנט פֿון קדמונים אָן.

אויב מע באַגרענעצט זיך בלויז מיט די נאַטירלעכע צאָלן, קאָן מען זיך באַגיין בלויז מיט די אותיות פֿונעם ייִדישן אַלף־בית, אָן ספּעציעלע צוגאָב־סימבאָלן, הגם צוליב קלאָרקייט ווערן די צאָלן אָפֿט באַגלייט אין דער ייִדישער טראַדיציע מיט אַ פּשוטן אָדער טאָפּלטן אַפּאָסטראָף — גרש אָדער גרשיים. אינעם הײַיאָריקן ייִדישן לוח שטייט געשריבן, אַז די קומענדיקע וואָך וועט מען פּראַווען „ל״ג בעומר ה׳ תּשע״ה‟ — דעם 33סטן טאָג פֿון ספֿירת־העומר אינעם יאָר 5775. אינעם עצם־נאָמען פֿונעם קומענדיקן יום־טובֿ שטעקט דאָס כּמו־וואָרט „ל״ג‟, וואָס שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ צאָל, פֿאַרצייכנט מיט די אותיות פֿונעם ייִדישן אַלף־בית.