טשיקאַוועסן

ייִדן קאָנען ציילן אויף פֿאַרשיידענע אופֿנים

There is More Than One Jewish Way to Count

פֿון יואל מאַטוועיעוו

(די 3 טע זײַט פֿון 3)

אָנהייבנדיק פֿון 500, קאָן מען זיך באַנוצן מיט צוויי אַלטערנאַטיווע סיסטעמען: אָדער איבערצוחזרן די לעצטע פֿיר אותיות פֿונעם אַלף־בית, אָדער צו באַטראַכטן די לאַנגע „ענדע־אותיות‟ ווי הונדערטער פֿון 500 ביז 900. ביידע מעטאָדן ווערן ברייט באַנוצט אין די קלאַסישע ספֿרים, הגם וואָס שייך די דאַטעס איז הײַנט אָנגענומען געוואָרן די טראַדיציע צו פֿאַרשרײַבן 775 ווי „תּשע״ה‟, אָבער נישט „עה״ן‟.

וואָס זאָל מען טאָן אָבער, ווען מע וויל פֿאַרשרײַבן מיט די ייִדישע אותיות אַזאַ צאָל, ווי 1,000,001 אָדער 1,000,000,1? אַן „אַלף‟ קאָן רעפּרעזענטירן אויך אַ טויזנט; „א׳ א׳ איז דער טײַטש 1,001. ווי אַזוי קאָנען מיר באַצייכענען אַ מיליאָן צי אַ מיליאַרד? אינעם 16טן יאָרהונדערט, האָט דער איטאַליענישער רבֿ און דאָקטער אַבֿרהם פּאָרטאַלעאָנע באַטראַכט די דאָזיקע קשיא און פֿאָרגעלייגט אַ פּשוטן מעטאָד: צוצוגעבן צו דער צאָל אַן „אַלף‟ מיט אַ נייטיקער צאָל אַפּאָסטראָפֿן. פּאָרטאַלעאָנע איז געווען אַן ענציקלאָפּעדישער ערודיט און אַ פּאָליגלאָט, אַ קענער פֿון 10 פֿאַרשיידענע שפּראַכן.

מע וואָלט געקאָנט פֿאַרשרײַבן אַ מיליאַרד אויף לשון־קודש בפֿירוש ווי „א׳ אַלף אַלפֿי אַלפֿים‟. אַנשטאָט אַזאַ אומבאַקוועמער פֿאָרעם קאָן מען דאָס זעלבע פֿאַרקירצן ווי „א׳ א׳׳׳‟. לויט פּאָרטאַלעאָנעס סיסטעם, וואָס ער דערקלערט אין זײַן ספֿר „שלטי גיבורים‟, קאָן מען די צאָל 1,000,000,1 גרינג און פּשוט פֿאַרשרײַבן מיט „א׳ א׳׳׳ א׳‟, וואָס איז דער טײַטש „איין מיליאַרד איינס‟. זײַן ספֿר שטעלט מיט זיך פֿאָר זייער אַן עקלעקטיש ענציקלאָפּעדיש ווערק אויף כּלערליי טעמעס, פֿון מוזיק און מיליטערישע סטראַטעגיעס — מעגלעך, אַ השפּעה פֿון ניקאָלאָ מאַקיאַוועלי — ביז מעדיצינישע עצות און קבלה. „שלטי גיבורים‟, אַ גלענצנדיקער ייִדישער מוסטער פֿונעם איטאַליענישן רענעסאַנס, איז אויך באַקאַנט ווי דאָס ערשטע געדרוקטע ווערק אויף לשון־קודש, וווּ עס ווערט באַנוצט די אייראָפּעיִשע פּונקטואַציע.

אַן אַנדער מעטאָד, וואָס דערמעגלעכט צו פֿאַרשרײַבֿן מיט די ייִדישע אותיות וועלכע־ניט־איז ריזיקע צאָלן, ווערט באַנוצט אין דער נומעראַציע פֿון זײַטלעך און בריוו אין די אויסגאַבעס פֿונעם צענטראַלן ליובאַוויטשער פֿאַרלאַג „קה״ת‟. דער דאָזיקער פֿאַרלאַג איז באַקאַנט מיט אַ סיסטעמאַטישן כּמו-אַקאַדעמישן צוגאַנג.

אין דער סטאַנדאַרטער 30־בענדיקער אויסגאַבע פֿון „אגרות־קודש‟, אויסגעקליבענע קאָרעספּאָנדענץ־זאַמלונג פֿונעם לעצטן ליובאַוויטשער רבין, מנחם־מענדל שניאורסאָן, זענען אַרײַן איבער אַ טוץ טויזנט בריוו, נומערירט אויפֿן טראַדיציאָנעלן ייִדישן שטייגער. נאָכן בריוו נומער „תתר‟ (1,000) קומט „א׳א‟; נאָכן „ט׳תתר‟ (10,000) קומט „י׳א‟. די חכמה באַשטייט אין דעם, וואָס די טויזנטער ווערן בפֿירוש באַצייכנט און נישט איבערגעהיפּט מיט דרײַ נולן. לויט דער לאָגיק פֿון דער דאָזיקער נומעראַציע, באַקומט זיך, אַז 1,000,001 דאַרף מען פֿאַרשרײַבן ווי „תתר׳א‟ און „תתקצט׳תתר׳א‟ מיינט 1,000,000,001.

במשך פֿון זייער לאַנגער געשיכטע, האָבן די ייִדן זיך באַנוצט מיט אַ סך פֿאַרשיידענע צאָל־סיסטעמען, אייגענע און פֿרעמדע — פֿון פּרימיטיווע ביז גאַנץ אַנטוויקלטע. אַפּנים, אויב מע נעמט אין באַטראַכט פֿאַרשיידענע קליינע וואַריאַציעס, וואָלט מען געקאָנט באַצייכענען יעדן טאָג פֿון ספֿירת־העומר מיט אַן אַנדער חידושדיקער נומעראַציע־שיטה.