קונסט און קולטור

דאָס ייִדישע מאַראָקאָ אַנטוויקלט זיך ווײַטער

Jewish Morocco Continues to Flourish

פֿון יואל מאַטוועיעוו

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

אַזוי צי אַזוי, איז קלאָר, אַז מיט איבער 2,100 יאָר צוריק, האָבן ייִדישע קהילות געבליט אין פֿאַרשיידענע ראַיאָנען פֿונעם לאַנד. אינעם דרומדיקן טייל פֿון מאַראָקאָ, בײַם טײַך דראַאַ, האָט במשך פֿון הונדערטער יאָר עקזיסטירט אַן אויטאָנאָמע ייִדישע געגנט, וועלכע האָט זיך מיט דערפֿאָלג באַשיצט פֿון די אַטאַקן מצד די קריסטן, און זיך אָפּגעהיט במשך פֿון אַ געוויסער צײַט, ווען דאָס לאַנד איז אַריבער אונטערן מוסולמענישן קאָנטראָל. אַפֿילו אינעם 12טן יאָהונדערט האָבן די ייִדן קאָנטראָלירט די פֿעסטונג־שטאָט טאַזרוט.

די מיטל־עלטערלעכע מוסולמענישע היסטאָריקער דערקלערן, אַז אין דער ייִדישער געשיכטע פֿון מאָראָקאָ האָבן אַ גרויסע ראָלע געשפּילט די אָרטיקע גרים. גאַנצע בערבערישע שבֿטים האָבן זיך מגייר געווען און האָבן במשך פֿון הונדערטער יאָרן בעל־הבתּעוועט איבער אַ געוויסן ראַיאָן, וועלכן מע קאָן פֿאַרגלײַכן מיט דער לעגענדאַרער כאַזאַריע — דאָס מיטל־עלטערלעכע צענטראַל־אַזיאַטישע מלכות פֿון גרים.

צווישן די היסטאָריקער זענען פֿאַראַן חילוקי־דעות, אויף וועלכער מאָס די הײַנטיקער מאַראָקאַנער ייִדן שטאַמען פֿון די „פֿאַרייִדישטע‟ בערבערן. אַזוי צי אַזוי, איז קלאָר, אַז פֿאַר דער אַראַביש־מוסולמענישער עקספּאַנסיע איז ייִדישקייט געווען אַ פּאָפּולערע רעליגיע צווישן די מאַראָקאַנער בערבערן. די אָרטיקע ייִדן האָבן געפֿירט אַן אַקטיווע מיסיאָנערישע טעטיקייט; אינעם פֿריִיִקן מיטל־עלטער איז עס נישט געווען קיין זעלטנקייט. עס באַקומט זיך, אַז די ייִדישע השפּעה איז געווען, אין די ערשטע יאָרהונדערטער פֿון דער קריסטלעכער ערע, אַ גאַנץ נאַטירלעכער טייל פֿונעם מאַראָקאַנער גײַסטיקן לעבן.

אַחוץ דעם רעלאַטיוו־קורצן אומטאָלעראַנטן פּעריאָד פֿון די אַלמאָהאַד־מלכים, וועלכע האָבן געשטרעבט צו צווינגען אַלעמען אָנצונעמען דעם איסלאַמישן גלויבן, האָבן ייִדן און מוסולמענער געלעבט צוזאַמען, בדרך־כּלל, גאַנץ פֿרײַנדלעך אין צפֿון־אַפֿריקע בכלל און אין מאַראָקאָ בפֿרט. אין פֿאַרגלײַך מיט די אייראָפּעיִשע געטאָס, האָבן די מאַראָקאַנער מלכים געשאַפֿן ספּעציעלע באַצוימטע ייִדישע קוואַרטאַלן, „מלחס‟, כּדי צו באַשיצן זייערע תּושבֿים און צו ברענגען די ייִדן, וועלכע האָבן געשפּילט אַ גרויסע ראָלע אין דער עקאָנאָמיע, נעענטער צו די קעניגלעכע פּאַלאַצן און אַריסטאָקראַטישע ראַיאָנען, וועלכע זענען אויפֿגעשטעלט געוואָרן פֿאַקטיש לויטן זעלבן מוסטער, ווי די ייִדישע.

צווישן די מאַראָקאַנער ייִדן און מוסולמענער זענען במשך פֿון דורות אָנגעגאַנגען טיפֿע גײַסטיקע און קולטורעלע פֿאַרבינדונגען. למשל, ווען יוסף כּספּי, דער באַקאַנטער פּראָוואַנסאַלער ייִדישער פֿילאָסאָף פֿונעם 14טן יאָרהונדערט, האָט זיך דערוווּסט, אַז די מוסולמענישע חכמים אין פֿעז, מאַראָקאָ, וווּ דער רמב״ם האָט געוווינט אַ סך יאָר, שטודירן כּסדר זײַנע ווערק, האָט ער געוואָלט פֿאָרן אַהין, כּדי צו ווערן אַ תּלמיד פֿון די אָרטיקע ייִדישע און איסלאַמישע פֿילאָסאָפֿן.

פֿון דער צווייטער זײַט, האָבן אַ טייל צפֿון־אַפֿריקאַנער ייִדן זיך אַקטיוו אינטערעסירט מיט סופֿיזם, די איסלאַמישע מיסטישע טראַדיציע. למשל, גיט איין מחבר אַן עצה, שרײַבנדיק אויף אַראַביש מיט ייִדישע אותיות, צו שאַפֿן בײַ זיך אין שטוב אַ ספּעציעלן מעדיטאַציע־צימער, וווּ מע זאָל אַרײַנלייגן אַ ספֿר־תּורה, און וווּ מע זאָל דאַוונען באָרוועס אויף די קני, מיטן קאָפּ אויף דר׳ערד, אויפֿן כּמו־מוסולמענישן שטייגער. אינעם זעלבן טעקסט, ווערט אַ שיל אָנגערופֿן „מאַסדזשיד‟ — אַ „מעטשעט‟. ס׳זעט אויס, אַז דאָס וואָרט האָט פֿאַרן ייִדישן מחבר פּשוט געמיינט אַ בית־תּפֿילה, און האָט זיך לאַוו־דווקא אַסאָציִיִרט מיט איסלאַם.

די מאַראָקאַנער ייִדישע רבנים, מקובלים, פֿילאָסאָפֿן און וויסנשאַפֿטלער האָבן געשאַפֿן אַ ריזיקע ירושה פֿון ספֿרים און אייגנאַרטיקע מינהגים. ווען אינעם 16טן יאָרהונדערט איז אינעם לאַנד אָנגעקומען אַ גרויסע כוואַליע פֿאַרטריבענע ספֿרדישע ייִדן פֿון אייראָפּע, האָבן די אייראָפּעיִשע ייִדישע אוצרות זיך פֿעסט צונויפֿגעפֿלאָכטן מיט די אָרטיקע. ביז הײַנט בלײַבן אָבער די מאַראָקאַנער ייִדן צעטיילט אויף צוויי עדות, די ספֿרדים און די בערבערישע ייִדן, הגם דער חילוק איז אָפֿט צעשווענקט און אַ סך משפּחות שטאַמען פֿון ביידע גרופּעס.