ימים־נוראָים און מירטשאַ עליאַדע

High Holidays and Mircea Eliade

די ביאַליסטאָקער שיל אין מאַנהעטן איז באַצירט מיט די 12 מזלות פֿון דעם זאָדיאַק
די ביאַליסטאָקער שיל אין מאַנהעטן איז באַצירט מיט די 12 מזלות פֿון דעם זאָדיאַק

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published October 09, 2015, issue of October 30, 2015.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

צום באַדויערן, באַטראַכטן אַ סך מאָדערנע מערבֿדיקע מענטשן די צײַט בלויז ווי אַ מעכאַנישן פּראָצעס, להיפּוך צו די טראַדיציאָנעלע קולטורן, וועלכע באַנעמען דעם ציקלישן גאַנג פֿון דער לבֿנה און דער זון ווי דעם לעבעדיקן געטלעכן „פּולס‟ פֿון דער וועלט, וווּ יעדער מאָמענט פֿירט אויס אַ באַזונדערע הייליקע ראָלע און ווערט דינאַמיש צונויפֿגעפֿלאָכטן מיטן פּערזענלעכן לעבן פֿון יעדן יחיד.

על־פּי־קבלה, באַשטייט יעדער קלענסטער פּרט אינעם אוניווערס פֿון דרײַ אַספּעקטן: „עולם‟, „שנה‟ און „נפֿש‟ — די פּאָזיציע אינעם רוים, דער צײַט־מאָמענט און דאָס פֿינקל פֿון לעבעדיקייט, וואָס געפֿינט זיך אַפֿילו אין אַזעלכע אומבאַלעבטע אָביעקטן, ווי שטיינער. אַ סך אַלטע בתּי־מדרשים, אַרײַנגערעכנט די היסטאָרישע „ביאַליסטאָקער שיל‟ אין מאַנהעטן, זענען באַצירט מיט די 12 מזלות — די זאָדיאַק־צייכנס, וואָס רעפּרעזענטירן אויף אַ פּרעכטיקן אופֿן דעם זעלבן ענין פֿון דער אינטימער פֿאַרבינדונג פֿונעם מענטשלעכן לעבן און דעם לעבעדיקן קרײַז־גאַנג פֿון דער צײַט. למשל, דער הײַנטיקער חודש, תּשרי, ווערט אַסאָציִיִרט מיטן מזל מאָזניים, די וואָג, ווײַל דער אייבערשטער „וועגט אָפּ‟ אונדזער גורל אין די ימים־נוראָים.

די היסטאָרישע איראָניע האָט זיך אַזוי אויסגעשפּילט, אַז דער ענין פֿונעם הייליקן גלגל־החוזר איז פּאָפּולאַריזירט געוואָרן אין דער מערבֿדיקער וועלט דורך דעם גרויסן רומענישן היסטאָריקער און פֿילאָסאָף מירטשאַ עליאַדע — איינער פֿון די קלאַסישע פֿאָרשער פֿון גײַסטיקע וועלט־טראַדיציעס אינעם פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט.

עליאַדע האָט אויפֿגעוויזן, אַז אין די טראַדיציאָנעלע מענטשלעכע קולטורן ווערן די יערלעכע יום־טובֿים און אַנדערע כּסדרדיקע געשעענישן אויפֿגענומען ווי דער אייביקער אומקער צום געטלעכן נשמה־שורש. הגם דער טראַדיציאָנעלער מענטש איז מקיים יעדעס יאָר די זעלבע מיצוות, ווערן זיי אַלעמאָל אַנטפּלעקט ווי אוניקאַלע פּערזענלעכע איבערלעבונגען.

דעם מאָדערנעם סעקולערן צוגאַנג צו דער צײַט ווי אַן אָנגייענדיקן איינזײַטיקן פּראָצעס האָט עליאַדע באַטראַכט ווי דעם „שוידער פֿון געשיכטע‟. פּונקט צוליב דעם, וואָס די ייִדן פּראַווען יעדעס יאָר די זעלבע יום־טובֿים לויט אַ געוויסן קאָנקרעטן סדר, קאָנען זיי אַנטלויפֿן פֿונעם דאָזיקן „שוידער‟ און דערפֿילן די הייליקע און לעבעדיקע נאַטור פֿון דער ציקלישער צײַט. עליאַדע האָט אויך געגלייבט, אַז דווקא דאָס ייִדישע פֿאָלק האָט אויסגעטראַכט אַזאַ „שוידערלעכע‟ מעכאַנישע שיטה.

הגם עליאַדע האָט זיך אַקטיוו אינטערעסירט מיט די ייִדישע טראַדיציעס און קבלה, איז ער נישט געווען אַ גרויסער מבֿין אינעם דאָזיקן געביט. דערצו, איז זײַן טראַדיציאָנאַליסטישע פֿילאָסאָפֿיע פֿאַרבונדן מיט אַ פֿינצטערער קאָנטראָווערסיע. אין די 1930ער יאָרן, האָט ער אַקטיוו געשטיצט די פֿאַשיסטישע און אַנטיסעמיטישע רומענישע „אײַזערנע גוואַרדיע‟. ווען יאָן אַנטאָנעסקו איז געקומען צו דער מאַכט אין 1940, האָט עליאַדע פֿאַרשטאַנען, אַז צוזאַמען מיט די ראָמאַנטישע און נאָסטאַלגישע חלומות האָט די דאָזיקע חבֿרה געבראַכט אַן אמתן שוידער און חורבן אינעם לאַנד. פֿונדעסטוועגן, האָט ער ביז זײַן טויט אין 1986 זיך באַצויגן מיט אַ געוויסער סימפּאַטיע צו רעכטע נאַציאָנאַליסטישע באַוועגונגען.

נישט געקוקט אויף די צווייפֿלהאַפֿטיקע פֿאַרבינדונגען מיט די נאַציאָנאַליסטן, בלײַבן עליאַדעס טעאָריעס וועגן דעם ציקלישן צײַט־גאַנג באַלערנדיק און נאָענט צו קבלה. עס קאָן זײַן, אַז אויב עליאַדע וואָלט געוווּסט די חסידישע טעאָריעס וועגן פֿאַרשיידענע לעבעדיקע „אבֿרים‟ פֿונעם יאָר, וואָלט ער אַרויסגעוויזן מער דרך־ארץ צו זײַנע ייִדישע מיטבירגער, וועלכע האָבן אַלעמאָל באַנומען די צײַט ווי אַ הייליקן פּראָצעס מיט אַן אייגענעם „קאָפּ‟, „אויגן‟ און „פֿיס‟, וואָס פֿירן אונדז ווײַטער דורכן געווירבל פֿונעם לעבן.