(די 3 טע זײַט פֿון 3)
זײַן משפּחה האָט געוווינט נישט ווײַט פֿון די וועלדער פֿון פּאָנאַר, וווּ די נאַציס און ליטווישע קאָלאַבאָראַטאָרן האָבן צווישן 1941 און 1944 אויסגעשאָכטן ביז 100,000 מענטשן, ס׳רובֿ פֿון זיי — ייִדן. בעת דעם חורבן איז ער, ווי אַ סך אַנדערע קינדער פֿון דאָרף, אַרומגעלאָפֿן און זיך געשפּילט דאָרט אין וואַלד; זענען זיי אַלע במילא געוואָרן עדות פֿון די מאַסן־שחיטות.
„די ייִדן זענען דאָרט געשטאַנען, מיטן פּנים צום גרויסן גרוב, און די דײַטשן האָבן זיי געשאָסן: טראַך, טראַך, טראַך טראַך!‟ האָט דער זיידע שטיל געזאָגט.
„איך ווייס, אַז דאָס איז געווען דאָס ערשטע און דאָס לעצטע מאָל, וואָס ער האָט גערעדט וועגן פּאָנאַר,‟ האָט אַגאַ באַמערקט. „קיינער האָט קיין מאָל נישט געפֿרעגט, וואָס עס איז געשען מיט די ייִדן בעת דער מלחמה, און איך ווייס, אַז דאָס איז געווען זייער טראַוומאַטיש פֿאַר אים.‟
אַפֿילו אויב מע וואָלט יאָ גערעדט וועגן דעם, איז סײַ־ווי קיינעם נישט אײַנגעפֿאַלן צו העלפֿן מענטשן, ווי אַגאַס זיידן, זיך אויסהיילן פֿון די פּסיכישע וווּנדן, דורך טעראַפּיע מיט אַ פּסיכאָלאָג אָדער פּסיכיאַטער. ביז לעצטנס איז דער ענין פּסיכאָטעראַפּיע בכלל געווען אַ פֿרעמדער באַגריף אין מיזרח־אייראָפּע. ווער ווייסט, צי אפֿשר איז די משקה נישט געווען דעם זיידנס איינציקער מיטל צו אַנטלויפֿן פֿון יענע שוידערלעכע זכרונות…
פֿון דעסטוועגן, איז פּוילן הײַנט פֿאָרט אַ סך מאָדערנער ווי אַמאָל. דאָס זעט מען גלײַך, אַז מע שפּאַצירט איבער די גאַסן פֿונעם אַלטן מאַרקפּלאַץ („רינעק‟) אין ברעסלע. אַ דאַנק די פֿאָנדן פֿונעם אייראָפּעיִשן פֿאַרבאַנד, האָט מען לעצטנס רעמאָנטירט אַ סך פֿון די בנינים, וואָס זענען באָמבאַרדירט געוואָרן בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה און פֿאַרבליבן אין אַ שרעקלעכן מצבֿ אונטער די סאָוועטן. דערצו זענען די גאַסן זייער ריין (זיכער ריינער ווי אין ניו־יאָרק אָדער ירושלים), און די קראָמען זעען אויס ווי עס פֿירט זיך אין מערבֿ־אייראָפּע: שיינע רעסטאָראַנען, קאַווע־הײַזער, געוועלבן פֿון מאָדישע פֿרויען־קליידער און ספּאָרט־מלבושים.
נאָך מער טשיקאַווע זענען די מעניוען אין די אָרטיקע רעסטאָראַנען. אין פֿאַרגלײַך מיט דער פּוילישער קולינאַרער טראַדיציע, וואָס האָט תּמיד באַטאָנט פֿלייש און קאַרטאָפֿל, גיט כּמעט יעדער רעסטאָראַן וועגעטאַרישע אָפּציעס. אַ טייל רעסטאָראַנען זענען אין גאַנצן וועגאַניש — דאָס הייסט, אָן שום פֿליישיקס, מילכיקס אָדער אַפֿילו אייער. איינער פֿון די וועגאַנישע ערטער, „וועגאַ‟, איז אַזוי פּאָפּולער, אַז עס קריגט כּסדר הויכע צייכנס אויף דער אינטערנעץ. איין סיבה דערפֿאַר איז די הויכע קוואַליטעט פֿון זײַנע מאכלים. אַז מע עסט דעם קאַפּושניאַק (קרויטזופּ — די „נאַציאָנאַלע‟ פּאָטראַווע פֿון פּוילן); דעם קרופּניק, אָדער די קאַרטאָפֿל־פּיראָגן, גלייבט זיך נישט, אַז זיי זענען וועגאַניש, אַזאַ פּוילישן טעם האָבן זיי.
בעת די פּוילישע געזעלשאַפֿט אַנטוויקלט אַ מער מערבֿדיקע אידענטיטעט, וועט זײַן אינטערעסאַנט צו זען, וואָס איר צוגאַנג וועט זײַן צום ייִדישן פֿאָלק און קולטור. פֿון ד״ר ליסעקס ייִדיש־קלאַס, באַקומט מען אַ שטיקל אַנונג. אַדאַם רײַשיבאַ, למשל, איז אַ פּענסיאָנירטער דיריגענט פֿון קלאַסישער מוזיק, מיט אַ טיפֿן אינטערעס צו דער ייִדישער ליטעראַטור, בעת ראַדאָסואַוו מײַעווסקי־שלאָנזאַק, אַ 27־יאָריקער בחור, וואָס זײַנע ייִדישע באָבע־זיידע וווינען הײַנט אין כעלם, האָט שטאַרק ליב צו זינגען ייִדישע לידער. פּונקט ווי אַגאַ, האָבן די צוויי סטודענטן אַנטדעקט, אַז דאָס פּוילישע פֿאָלק קאָן אויך געניסן פֿון דער ייִדישער קולטור־ירושה, וואָס האָט דאָרט הונדערטער יאָרן לאַנג געבליט.
The Yiddish Daily Forward welcomes reader comments in order to promote thoughtful discussion on issues of importance to the Jewish community. In the interest of maintaining a civil forum, The Yiddish Daily Forwardrequires that all commenters be appropriately respectful toward our writers, other commenters and the subjects of the articles. Vigorous debate and reasoned critique are welcome; name-calling and personal invective are not. While we generally do not seek to edit or actively moderate comments, our spam filter prevents most links and certain key words from being posted and The Yiddish Daily Forward reserves the right to remove comments for any reason.