„קבֿ־הישר‟ — דער 300־יאָריקער פֿאָלקס־ספֿר

Kav Hayosher, 300 Year Old Popular Yiddish Book

די פֿאָלקס־מעשׂיות אינעם ספֿר „קבֿ־הישר‟ שטימען מיטן פֿינצטערן ראָמאַנטיזם פֿונעם דאָזיקן קינסטלער
די פֿאָלקס־מעשׂיות אינעם ספֿר „קבֿ־הישר‟ שטימען מיטן פֿינצטערן ראָמאַנטיזם פֿונעם דאָזיקן קינסטלער

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published November 06, 2015, issue of November 27, 2015.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

אינעם 18טן יאָרהונדערט, האָבן די אייניקלעך פֿון די אומגעקומענע אין די „גזירות תּ״ח‟, דערצו נאָך אַלץ אַנטוישט צוליב שבתי צבֿיס דורכפֿאַל, געפֿילט, אַז די אַרומיקע וועלט איז בייז, פֿאַרפֿירעריש און טײַוולאָניש. הגם „קבֿ־הישר‟ איז זיכער צוגעפּאַסט צו דער אַטמאָספֿער פֿון יענער תּקופֿה און איז טאַקע פֿול מיט פֿינצטערע מעשׂיות, פֿילט זיך אין זיי פֿאָרט אַ וווּנדערלעכער ראָמאַנטישער טעם.

במשך פֿון דער צײַט, האָבן זיך אַנטוויקלט נײַע ווערסיע, אַדאַפּטירט לויטן אָרטיקן גערעדטן דיאַלעקט און צומאָל היפּש און זאַפֿטיק באַאַרבעט. דער מחבר אַליין האָט עס לכתּחילה אָנגעשריבן אויף דעם אַלטמאָדישן מערבֿדיקן דיאַלעקט. פֿאַקטיש, האָט „קבֿ־הישר‟ זיך פֿאַרוואַנדלט אין אַ פֿאָלק־בוך. די רעדאַקטאָרן פֿון די נײַע אויסגאַבעס האָבן איבערדערציילט די מעשׂיות לויט זייער אייגענעם נוסח.

„אַ מעשׂה האָט זיך געטראָפֿן בײַ אַ מענטשן, וואָס ער איז געווען אַ גרויסער עושר, און האָט געהאַט פֿיל אוצרות פֿון גאָלד, און זילבער, און גוטע דימאַנטן. און דער מענטש איז געווען אַ גרויסער קמצן, וואָס זײַן גלײַכן איז ניט געווען אויף גאָר דער וועלט. און אַפֿילו מאָנטיק און דאָנערשטיק איז ער ניט געגאַנגען אין שיל אַרײַן, ווײַל ער האָט מורא געהאַט ער וועט באַדאַרפֿן געבן אַ גראָשן אין צדקה־פּושקע אַרײַן‟.

דער קאַרגער גבֿיר האָט אָבער יאָ געהאַט איין זכות: זײַענדיק אַ מוהל, פֿלעגט ער מל זײַן ייִדישע קינדער אומזיסט, אויב אַפֿילו ער האָט צוליב דעם געמוזט זיך לאָזן אין ווײַטע נסיעות. אַמאָל האָט אים אַ שד פֿאַרבעטן אויך אַ ברית־מילה, און אָפּגעפֿירט דעם מוהל אין זײַן פֿאַרכּישופֿט לאַנד. די מאַמע פֿונעם קינד האָט געוואָרנט דעם מוהל, אַז הגם זי אַליין איז אַ מענטש, איז איר מאַן אַ מזיק.

די שדים האָבן געפּראַוועט דעם וואַכנאַכט און אָפּגעדאַוונט אין דער פֿרי אין זייער שיל; דער עושר האָט געמלט דאָס ייִנגל. מיט פֿאַרשיידענע תּירוצים, האָט ער זיך אָפּגעזאָגט פֿונעם עסנוואַרג און טײַערע מתּנות, כּדי נישט צו בלײַבן שטעקן אויף אייביק אינעם פֿאַרכּישופֿטן דאָרף. צום סוף, האָט דער בעל־הבית באַדאַנקט דעם מוהל פֿאַר דער מיצווה, אָפּגעלאָזט אים אַהיים און איבערגעגעבן אים די שליסלעך פֿון זײַן אייגן האַרצן. דער געוועזענער פֿאַרביטערטער קמצן איז זינט דעמאָלט געוואָרן אַ גרויסער און גליקלעכער בעל־צדקה.

מיט אַזעלכע פֿאָלקס־מעשׂיות, מאַכט דער בעל־מחבר פֿון „קבֿ־הישר‟ כּסדר חוזק פֿון די קאַרגע עשירים און צבֿועקעס. די טעמע פֿונעם סאָציאַלן יושר איז איינער פֿון די עיקרדיקע לייטמאָטיוון אינעם ווערק. נישט געקוקט אויף די פֿינצטערע כּוחות, וואָס באַזעצן די וועלט פֿון „קבֿ־הישר‟, פֿילט זיך אינעם ספֿר אַ געוויסער טשיקאַווער אָפּטימיזם. די נישט־גוטע זענען, סוף־כּל־סוף, אויך דעם רבונו־של־עולמס באַשעפֿענישן, וואָס וווינען אַמאָל צוזאַמען מיט מענטשן, צום גוטן צי צום שלעכטן, קומען אַרײַן מיט טענות צו רבנים און אַפֿילו דאַוונען אין שילן.

אינעם צוגאַנג צו דער וועלט בכלל, נישט בלויז די מענטשן, ווײַזט צבֿי־הירש קוידאַנאָווער אויך אַרויס אַ סימפּאַטיע. הגם די חז״ל זאָגן אָן צו הרגענען די גיפֿטיקע שלאַנגען, גיט ער איבער אַ מעשׂה מיטן הייליקן רבי שמעון בר־יוחאי, וועלכער האָט געבעטן זײַנע תּלמידים נישט צו טאָן קיין שלעכטס אַפֿילו צו די סכּנותדיקע באַשעפֿענישן, כּל־זמן זיי שעדיקן נישט די מענטשן. אַפֿילו אַ בלעטל פֿון אַ בוים טאָר מען נישט סתּם אַזוי אַראָפּרײַסן, ווײַל דער אייבערשטער האָט דאָך אַלץ אין דער וועלט באַשאַפֿן צוליב אַ געוויסער סיבה. הלוואַי זאָלן די הײַנטיקע מענטשן זיך באַציִען צו דער נאַטור־סבֿיבֿה מיט אַזאַ סימפּאַטיע און אַחריות, ווי דער 300־יאָריקער מוסטער פֿון ייִדישער ליטעראַטור.