„וואַקס‟: אַלטע ייִדישע קולות אויפֿגעלעבט

“Waks”: Reimaginings of Old Yiddish Song Recordings

פֿון רעכטס: קלעמענס קאַץ, אינגע מאַנדאָס און האַנס־קריסטיאַן יעניקע
פֿון רעכטס: קלעמענס קאַץ, אינגע מאַנדאָס און האַנס־קריסטיאַן יעניקע

פֿון איציק גאָטעסמאַן

Published November 08, 2015, issue of November 27, 2015.

אין די 1990ער יאָרן האָט נאַטאַלי קאָל, די טאָכטער פֿונעם אַמעריקאַנער זינגער נאַט קינג־קאָל, רעקאָרדירט אַ קאָמפּאַקטל פֿון איר טאַטנס לידער מיט נײַע אַראַנזשירונגען. אויף עטלעכע לידער האָט זי מיטגעזונגען מיט איר טאַטן, כאָטש ער איז געהאַט געשטאָרבן מיט 30 יאָר פֿריִער. אַמעריקע גנבֿ! די הײַנטיקע טעכנאָלאָגיע דערלאָזט אַזוינע שאַפֿערישע אײַנפֿאַלן.

הײַנט האָבן מיר אַ ייִדישן משל פֿון אַזאַ שאַפֿערישקייט פֿון דער דײַטשער זינגערין אינגע מאַנדאָס און אירע צוויי מוזיקער, קלעמענס קאַץ און האַנס־קריסטיאַן יעניקע. ניצנדיק די אַלטע פֿעלד־רעקאָרדירונגען פֿון די סאָוועטישע עטנאָמוזיקאָלאָגן סאָניע מגיד (1892־1954) און משה בערעגאָווסקי (1892־1961), האָט זי אויסגעקליבן אַ טוץ לידער, און זיי אין גאַנצן איבערגעמאַכט. וועט איר פֿרעגן, פֿאַר וואָס האָט זי דאָס געדאַרפֿט טאָן; וואָלט נישט בעסער געווען פּשוט צו לאָזן די אַלטע רעקאָרדירונגען ווי זיי שטייען און גייען? אַוודאי, האָט מען זיי געקענט לאָזן, אָבער די קוואַליטעט פֿון די אַלטע וואַקסענע צילינדערס (דערפֿאַר הייסט דאָס קאָמפּאַקטל „וואַקס‟) אויף וואָס מע האָט אַמאָל רעקאָרדירט, האָט שטאַרק געליטן במשך פֿון די יאָרן אינעם פּעטערבורגער אַרכיוו. וואָס קען מען טאָן מער מיט אַזאַ סחורה?

איז מאַנדאָס אײַנגעפֿאַלן, אַז מע קען הײַנט טאָן וווּנדער אינעם רעקאָרדיר־סטודיאָ, דהײַנו: זי און די מוזיקער זינגען און שפּילן צוזאַמען מיט די אַלטע זינגערס פֿון די 1930ער און 1940ער יאָרן. דער אויסטײַטש פֿון די לידער איז אַ גאַנץ נײַער, אָבער זי האָט דערמיט זיי אָפּגעפֿרישט, כּדי אַ נײַער דור זאָל זיי קענען הערן.

דאָס ערשטע ליד — „ליאַפּקעס‟, אַ נוסח פֿונעם ליד „לאַפּטשעס‟, הייבט זיך אָן מיט אַ דועט פֿון צוויי קולות — דאָס קול פֿון ישעיהו קאָרן, אַן 21־יאָריקער מאַן פֿון קראָקע, וואָס בערעגאָווסקי האָט רעקאָרדירט אין 1940, און דאָס קול פֿון מאַנדאָס, רעקאָרדירט אין 2015 אין האַמבורג. מע הערט, אַז אַ סך מי און טירחה האָט מען אַרײַנגעלייגט פּונקט צוצופּאַסן דעם פֿידל פֿון יעניקע און די פּיאַנע פֿון קאַץ, אַלץ זאָל קלאַפּן און קיין אומגעלומפּערטקייט אין דער אַראַנזשירונג זאָל מען נישט הערן.

ווען מע הערט דאָס זיסע געזאַנג פֿון אַמאָל ווי אַ טייל פֿון די נײַע, אָפּגעפֿרישטע איבערמאַכונגען, פֿילט מען אַ טיאָך אין האַרצן. אין אַ געוויסן זינען איז „וואַקס‟ אַן עלעגיע לזכּרון די פֿאָלקזינגערס פֿון אַמאָל, אומגעבראַכט אינעם חורבן. אָבער מאַנדאָס האָט זיך נישט געפֿילט מחויבֿ זיך צו האַלטן אין אַ פֿאָלקישן סטיל. למשל, אינעם ליד „אין ענגלאַנד איז דאָ אַ שטאָט לעסטער‟, בעסער באַקאַנט ווי מאָריס ווינטשעווסקיס „דרײַ שוועסטער‟, שפּילן נישט די מוזיקער פֿליסיק, מיט אַ שטענדיקן ריטעם ווי אין אַ פֿאָלקסליד. די גרופּע שטעלט זיך אָפּ פּלוצעם דאָ און דאָרט צו דראַמאַטיזירן די ווערטער, אַזוי ווי ס’וואָלט געווען אַ טעאַטער־ליד פֿון ברעכט און ווײַל.

ס’רובֿ פֿון די לידער וועט נישט זײַן באַקאַנט דעם עולם, אָבער די באַלאַדע „אויף דעם טײַך‟, אין וועלכער אַ פֿאַרצווייפֿלטע מאַמע וואַרפֿט איר עופֿעלע צו די פֿישעלעך, וועט מען אפֿשר יאָ דערקענען פֿון דער פּלאַטע פֿון מרים נירענבערג, וווּ זי זינגט אַ לענגערן נוסח. אין „וואַקס‟ הערט מען צום סוף פֿונעם ליד אַ שטיקעלע פֿון דער אָריגינעלער רעקאָרדירונג מיט פֿאַניע און מאַניע שוליקינאַ פֿון ווײַסרוסלאַנד. דער צוהערער ווערט שאָקירט, ווײַל די זינגערינס פֿון אַמאָל קלינגען ווי די סטאַטיק, וואָס מע הערט אויף דעם ראַדיאָ; עס גרילצט אין די אויערן — אַזוי שלעכט איז געווען די פֿעלד־רעקאָרדירונג. די הײַנטיקע מוזיקער, אָבער, מאַכן פֿון דעם חסרון אַ מעלה: זיי גרימפּלען און גרילצן מיט ביז עס ווערט אויס גרימפּל, און סע קלינגט גאַנץ מאָדערן און צוגעפּאַסט. אין דעם ליגט אַ וויכטיקער ציל פֿון „וואַקס‟: צו שאַפֿן אַ מוזיקאַלישע בריק צווישן דעם אַמאָל און הײַנט, און דערבײַ העלפֿן, אַז די אַלטע לידער זאָלן לעבן פֿאַרן הײַנטיק עולם.