פּאַריז, דער בינשטאָק פֿון ייִדישער קונסט

Paris, the Beehive of Jewish Art

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published January 13, 2016, issue of February 05, 2016.

פֿאַר דער צװײטער װעלט־מלחמה איז פּאַריז געװען די הױפּטשטאָט פֿון קונסטן, װאָס האָט צוגעצױגן באַגאַבטע יוגנט פֿון דער גאַנצער װעלט.

אַ היפּשע צאָל יונגע לײַט זײַנען געקומען פֿון מיזרח־אײראָפּע, און לרובֿ זײַנען זײ געװען ייִדן. דאָס אױפֿלעבן די בילדערישע קונסט אױפֿן שװעל פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט אין די גרױסע שטעט פֿון דער רוסישער אימפּעריע, װי מאָסקװע, פּעטערבורג, קיִעװ, לאָדזש און אָדעס װאָלט ניט געװען מעגלעך אָן די פֿעסטע און נאָענטע קאָנטאַקטן מיט פּאַריז. יונגע טאַלאַנטירטע קינסטלער פֿון װײַסרוסלאַנד און אוקראַיִנע, װי מאַרק שאַגאַל, נתן אַלטמאַן, אָסיפּ צאַדקין און חיים סוטין זײַנען געפֿאָרן קײן פּאַריז, כּדי צו באַקענען זיך מיט די נײַסטע שיטות אין דער מאָדערנער קונסט און אײַנזאַפּן אין זיך די שעפֿערישע אַטמאָספֿער פֿון דער שטאָט.

די ערשטע װעלט־מלחמה און די רוסישע רעװאָלוציע האָבן איבערגעדרײט זײער גורל. אײניקע פֿון זיי האָבן זיך אומגעקערט קײן רוסלאַנד און פּױלן, און זײַנען שוין מער קײן מאָל אין פּאַריז ניט געקומען. אַנדערע זײַנען אויף שטענדיק פֿאַרבליבן אין פֿראַנקרײַך, און נאָר אַ קליינער טייל האָט באַװיזן צו פֿאָרן אַהין און צוריק, לכל־הפּחות אין די ערשטע יאָרן. יעדער קינסטלער האָט געהאַט אַן אײגענעם סטיל און טעמע, װאָס צומאָל האָט ניט געהאַט קײן שײַכות מיט ייִדישקײט. פֿון דעסטוועגן, אַלע אין אײנעם, באַטראַכט מען זײ איצט װי די „ייִדישע שול פֿון פּאַריז‟, װאָס האָט געבליט ביז דער דײַטשישער אָקופּאַציע פֿון פֿראַנקרײַך אין 1940.

אַזױ אַרום מיינט דאָ די דעפֿיניציע פֿון „ייִדישקײט‟ ניט קײן סטיליסטישע אָדער טעמאַטישע קרובֿהשאַפֿט, נאָר דעם געמײנזאַמען גורל, װאָס איז באַשטימט געװאָרן דורך זײער ייִדישן אָפּשטאַם. כּמעט אַ העלפֿט פֿון די דאָזיקע קינסטלער זײַנען אומגעקומען בעתן חורבן, דאָס רעשט האָט זיך געראַטעװעט אין באַהעלטענישן אָדער אַנטלאָפֿן קײן אױסלאַנד. די טראַגישע געשיכטע פֿון דער „פּאַריזער שול‟ איז צום ערשטן מאָל דערצײלט געװאָרן אינעם בוך „אונדזערע פֿאַרפּײַניקטע קינסטלער‟ פֿון הערש פֿענסטער.

פֿענסטער איז געװען אַ מערקװירדיקע פּערזענלעכקײט: אַ פּועלי־ציוניסט און אַנאַרכיסט, אַ ייִדיש־לערער און אַ ייִדישער זשורנאַליסט, אָבער קודם־כּל, אַ הײסער ליבהאָבער פֿון קונסט און אַ ברײטהאַרציקער שטיצער פֿון ייִדישע קינסטלער. בעת דער אָקופּאַציע האָט זיך אים אײַנגעגעבן צו אַנטלױפֿן קײן שװײץ, און גלײַך נאָך דער באַפֿרײַונג פֿון פּאַריז האָט ער געעפֿנט אַ גאָרקיך פֿאַר פֿאַראָרעמטע און פֿאַרהונגערטע קינסטלער. ער האָט זיך גלײַך גענומען צו זאַמלען מאַטעריאַלן פֿאַר אַ יזכּור־בוך פֿון דער אומגעבראַכטער ייִדישער קונסט אין פֿראַנקרײַך, װאָס ער האָט אַרױסגעגעבן אױף זײַן חשבון אין 1951.