אַ לעבן־געבליבענער אויף לאַנגע יאָרן

A Holocaust Survivor with True Longevity

ישׂראל קרישטאָל
Courtesy of Kristal family
ישׂראל קרישטאָל

פֿון דזשאָרדין קוציק

Published January 27, 2016, issue of February 19, 2016.

ישׂראל קרישטאָל, אַ חיפֿהער ייִד, וואָס איז געבוירן געוואָרן דעם 15סטן סעפּטעמבער 1903 אין זאַרנאָוו, פּוילן, ווערט גערעכנט הײַנט ווי דער עלטסטער מאַן אויף דער וועלט.

די „גערענטאָלאָג־פֿאָרש־גרופּע‟, וועלכע קאָנטראָלירט דעם עלטער פֿון אַלע מענטשן אויף דער וועלט, וואָס זענען עלטער ווי 110 יאָר אַלט, האָט לעצטנס באַשטעטיקט, אַז דער חיהפֿער ייִד פֿון דער שארית־הפּליטה איז דער עלטסטער מאַן אויף דער וועלט, וועמענס עלטער מע קען באַשטעטיקן. קרישטאָל האָט זיך אָפּגערופֿן אויף דער בשׂורה, דערקלערנדיק אויף ייִדיש: „די פֿרייד פֿון מײַנע אַלטע טעג‟. דער 112־יאָריקער פֿרומער ייִד איז נאָך אַלץ בײַ די קלאָרע געדאַנקען און לייגט תּפֿילין יעדן אינדערפֿרי.

נאָך זײַן קינדהייט אין זאַרנאָוו, פּוילן, האָט קרישטאָל זיך באַזעצט אין לאָדזש, וווּ זײַן משפּחה האָט געגרינדעט אַ זיסוואַרג־געשעפֿט. די פֿאַבריק האָט זיך צופֿעליק געפֿונען אויפֿן שטח, וווּ די נאַציס האָבן געשאַפֿן די לאָדזשער געטאָ, און קרישטאָל האָט ווײַטער אָנגעפֿירט מיט דער אַרבעט בעת די געטאָ־יאָרן. זײַנע צוויי קינדער זענען געשטאָרבן און נאָך פֿיר יאָר איז ער דעפּאָרטירט געוואָרן קיין אוישוויץ, צו 31 יאָר. זײַן פֿרוי, מיט וועמען ער האָט זיך געדאַרפֿט צעשיידן אין אוישוויץ, איז דאָרטן אומגעבראַכט געוואָרן.

אין 1950 איז קרישטאָל אַרויסגעפֿאָרן קיין ישׂראל און זיך באַזעצט אין חיפֿה, צוזאַמען מיט זײַן צווייטער פֿרוי און זייער זון. ער האָט שפּעטער געהאַט נאָך קינדער אין ישׂראל.

אין אַן אינטערוויו, וואָס די ישׂראלדיקע צײַטונג „האָרץ‟ האָט געמאַכט מיט אים אין 2012, האָט קרישטאָל, דעמאָלט „בלויז‟ 109 יאָר אַלט, דערקלערט, אַז ער ווייסט ניט פֿאַר וואָס ער האָט געלעבט אַזוי לאַנג. „ס׳איז ניט קיין גרויסע מציאה. יעדער איינער האָט זײַן אייגענעם גורל. עס קומט פֿון אויבן. ס׳זענען ניטאָ קיין סודות‟. אויף דער פֿראַגע צי זײַן דיעטע האָט אפֿשר משפּיע געווען אויף זײַן לאַנג לעבן, האָט קרישטאָל דערקלערט, אַז ער עסט „ניט צו פֿיל‟, בלויז דאָס וואָס ער דאַרף צום לעבן.