האָט ייִדיש געהאַט צוויי בראשיתן?

Was Yiddish Born Twice?

אַלכּסנדר ביידער (רעכטס) און מאַקס ווײַנרײַך
אַלכּסנדר ביידער (רעכטס) און מאַקס ווײַנרײַך

פֿון לייזער בורקאָ

Published February 10, 2016, issue of March 04, 2016.

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

ביידערס גרויסער אויפֿטו איז צו ווײַזן, אַז די פֿאַרשיידענע דיאַלעקטן שטאַמען ניט אָפּ פֿונעם זעלביקן מקור, אַז דער „קדמון־ייִדיש‟ פֿון אונדזערע ייִדיש־לינגוויסטן איז בעצם אַ פֿיקציע. לויט זייערע קלאַנגען, זײַנען אונדזערע דיאַלעקטן באַזירט, דער עיקר, אויף צוויי באַזונדערע דײַטשע דיאַלעקטן: דאָס ביימישע דײַטש (פֿון דער הײַנטיקער טשעכיע) און דאָס מיזרח־פֿרענקישע (פֿון דער פֿראַנקען־טעריטאָריע, וואָס נעמט אַרײַן נירנבערג, למשל). אונדזער מיזרח־ייִדיש, צוזאַמען מיטן טשעכישן ייִדיש (פֿונעם מהר״ל מ׳פּראָג, למשל) און דעם אַמאָליקן מיזרח־דײַטשישן ייִדיש (פֿון משה מענדלסאָן), זײַנען באַזירט אויפֿן ביימישן דײַטש, בעת די דיאַלעקטן פֿון מערבֿ־דײַטשלאַנד, שווייץ, און עלזאַס, זײַנען באַזירט אויף מיזרח־פֿרענקיש. דאָס האָלענדישע ייִדיש, ווידער, שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ געמיש פֿון די מיזרחדיקע און מערבֿדיקע דיאַלעקטן, ווײַל אַ היפּשע צאָל פּליטים און אימיגראַנטן פֿון מיזרח־אייראָפּע האָבן זיך דאָרטן באַזעצט.

דער פֿאַקט, אַז דער לשון־קודשדיקער קאָמפּאָנענט איז אומעטום דער זעלביקער, און אַז אַ סך ווערטער האָט מען געבאָרגט פֿון דער ווײַטנס, האָט עס, צום טייל, פֿאַרטושט דעם עיקרדיקן חילוק צווישן די צוויי גרופּעס ייִדישע דיאַלעקטן. דער וויכטיקער אונטערשייד איז ניט צווישן מיזרח־ייִדיש און מערבֿ־ייִדיש, ווײַזט ביידער, נאָר צווישן מיזרח־, טשעכיש און מיזרח־דײַטשיש ייִדיש, פֿון איין זײַט, און מערבֿ־דײַטשיש (און אפֿשר האָלענדיש) ייִדיש, פֿון דער צווייטער זײַט.

צי ביידער איז הונדערט פּראָצענט גערעכט אין זײַן אַנאַליז, קען איך נאָך ניט זאָגן (און אפֿשר וועל איך עס קיין מאָל ניט קענען זאָגן). אָבער ווער עס וויל אָפּפֿרעגן זײַן טעאָריע, דאַרף עס טאָן מיט דער זעלביקער גרונטיקייט און קפּדנות ווי ביידער האָט עס באַוויזן. בכל־אופֿן, האָט ער זיכער געמאַכט אַש און פּאָרעך פֿון די צוויי מער אָנגענומענע טעאָריעס: אַז ייִדיש איז באַזירט אויפֿן דיאַלעקט פֿון דער רײַן־געגנט אָדער פֿון בײַערן.

ריין אַקוסטיש, אַז מע הערט זיך צו צו די פֿאַרשיידענע דיאַלעקטן, לייגט זיך ביידערס טעאָריע אויפֿן שׂכל. דאָס שווייצער ייִדיש, למשל, קלינגט פֿאַרן ניט־שווייצער ווי טערקיש. הערט אַן אויסצוג פֿון אַן אינטערוויו, וואָס אוריאל ווײַנרײַך האָט געמאַכט (אויף דײַטש) מיט אַן אינפֿאָרמאַנט פֿונעם שטעטל ענדינגען: //eydes.de/Usr11EC4D6CVR/index/li/li-026.html.