האָט ייִדיש געהאַט צוויי בראשיתן?

Was Yiddish Born Twice?

אַלכּסנדר ביידער (רעכטס) און מאַקס ווײַנרײַך
אַלכּסנדר ביידער (רעכטס) און מאַקס ווײַנרײַך

פֿון לייזער בורקאָ

Published February 10, 2016, issue of March 04, 2016.

(די 3 טע זײַט פֿון 3)

דאָס טשעכישע ייִדיש, ווידער, וואָס מע האָט אויפֿגעהערט צו רעדן אין טשעכיע גופֿא, אָבער ווײַטער גערעדט אין סלאָוואַקיע און אונגאַרן, קלינגט אַ סך היימישער (ניט בלויז דערפֿאַר, ווײַל עס רעדן אַזוי אַ סך אַלטע חסידים פֿונעם „אויבערלענד‟). הערט, למשל, ווײַנרײַכס אינטערוויו מיט אַ ייִד פֿון מאָגנדאָרף, סלאָוואַקיע: //eydes.de/Usr11EC4D6CVR/index/li/li-087.html.

פֿאַר אונדז קלינגט דער אַקצענט מאָדנע, אָבער די רייד גופֿא איז ניט שווער צו פֿאַרשטיין. און ווען די לינגוויסטן רעקאָנסטרויִרן ווי אַזוי אונדזער מיזרח־ייִדיש האָט אויסגעזען מיט הונדערטער יאָרן צוריק, איידער עס האָט זיך צעשפּאָלטן אויפֿן ליטווישן ייִדיש, פּוילישן ייִדיש, און אוקראַיִנישן ייִדיש, וואָלט עס געקלונגען ניט צו פֿיל אַנדערש ווי דער דאָזיקער מאָגנדאָרפֿער רעדט. פֿון דעם קען מען דרינגען, אַז די צוויי דיאַלעקטן האָבן מסתּמא דעם זעלביקן אָפּשטאַם.

איך קוק שטאַרק אַרויס צו לייענען די רעצענזיעס אויף ביידערס מײַסטערווערק, ספּעציעל פֿון די אמתע קענערס פֿון דער ייִדישער (און אויך דײַטשישער) דיאַלעקטאָלאָגיע. איין שוואַכער פּונקט איז אפֿשר ביידערס אַוועקשטעלן דאָס ביימישע דײַטש ווי דער יסוד פֿון מיזרח־ייִדיש, ווײַל עס דאַכט זיך, אַז „ביימיש דײַטש‟ איז ניט קיין דיאַלעקט אינעם געוויינטלעכן זינען. די ביימישע דײַטשן (דער עיקר, אינעם „סודעטנלאַנד‟) האָבן גערעדט דעם זעלביקן דיאַלעקט ווי זייערע דײַטשע שכנים אויף יענער זײַט גרענעץ, אין בײַערן און זאַקסן. דער ביימיש־דײַטשער ווערטערבוך, וואָס ביידער ציטירט, איז באַזירט בלויז אויף מיטל־עלטערישע מקורים און ניט אויפֿן לעבעדיקן דיאַלעקט, ווי די אַנדערע דיאַלעקט־ווערטערביכער. דעריבער איז ניט קיין חידוש, וואָס ביימיש דײַטש זעט אויס אַ סך מער קאָנסערוואַטיוו און אַ סך ענלעכער צו „קדמון־ייִדיש‟ ווי די אַנדערע דיאַלעקטן, וואָס האָבן זיך ווײַטער אַנטוויקלט אין משך פֿון די לעצטע פֿינף הונדערט יאָר.

אָבער וועגן די אַלע פֿראַגעס בלײַבט נאָך גענוג זיך צו גריבלען אין די אַלטע ספֿרים און צו דעשיפֿרירן די אַלע קירצונגען, רחמנא־לצלן, ביז מע וועט דערגיין אַ טאָלק. דערווײַל איז כּדאַי צו לייענען ביידערס בוך און צו באַוווּנדערן די געוואַלדיקע התמדה און חריפֿות, וואָס דער ייִד האָט אין דעם אַרײַנגעלייגט. מע קען עס קויפֿן אויף „אַמאַזאָן‟ פֿאַר בלויז $150, אָדער אפֿשר בעסער — לײַען בײַ דער ביבליאָטעק.