אַ ייִדישער שפּיאָן וואָס האָט געגלייבט אין אַלכעמיע

A Jewish Spy Who Believed in Alchemy

זשאַק בערזשיע (רעכטס) און פֿולקאַנעליס בוך „די סודות פֿון קאַטעדראַלן‟
זשאַק בערזשיע (רעכטס) און פֿולקאַנעליס בוך „די סודות פֿון קאַטעדראַלן‟

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published February 28, 2016, issue of March 18, 2016.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

פֿולקאַנעלי איז געווען איינער פֿון די לעצטע באַקאַנטע אַלכעמיקער, וועלכער האָט יאָ געגלייבט, אַז ער קאָן פֿאַרוואַנדלען איין כעמישן עלעמענט אין אַ צווייטן. דער דאָזיקער מיסטעריעזער מענטש האָט איבערגעלאָזט צוויי ביכער, „די סודות פֿון קאַטעדראַלן‟ און „די היימען פֿון פֿילאָסאָפֿן‟, פֿאַרעפֿנטלעכט אין 1926 און 1929. אינעם ערשטן בוך דערקלערט ער זײַן שיטה פֿון „פֿאָנעטישער קבלה‟, לויט וועלכער אין געוויסע קאָמבינאַציעס פֿון אותיות און ווערטער שטעקן מיסטישע כּוחות. אַ צאָל עדות־זאָגער גיבן איבער, אַז ער האָט אַמאָל פּראַקטיש פֿאַרוואַנדלט 100 גראַם בלײַ אין ריין גאָלד. פֿולקאַנעליס אמתער נאָמען בלײַבט אַ סוד.

מיט 90 יאָר צוריק, אין 1926, איז פֿולקאַנעלי פּלוצעם פֿאַרשוווּנדן געוואָרן פֿון זײַן פּאַריזער היים. זײַנע ווערק האָט ער איבערגעלאָזט איינעם פֿון זײַנע געטרײַען תּלמידים, יוזשען קאַנסעליע. זשאַק בערזשיע, אַן ערנסטער נוקלעאַרער פֿיזיקער, האָט איבערגעגעבן, אַז אינעם יאָר 1937 האָט דער מיסטעריעזער פֿולקאַנעלי זיך ווידער באַוויזן אין פּאַריז, זיך געטראָפֿן מיט בערזשיע, און געוואָרנט, אַז לויט דער אַלכעמישער חכמה שטעקט אין די אַטאָמען אַ ריזיקער כּוח. אַ קליינע אַטאָמישע באָמבע קאָן אויפֿרײַסן אַ גאַנצע שטאָט און אָפּסמען די אַטמאָספֿער אויף אַ סך יאָר מיט ראַדיאַציע. דער אַלכעמיקער האָט צוגעגעבן, אַז די וויסנשאַפֿטלער זענען נאָענט צוגעקומען צום אַנטדעקן דעם דאָזיקן סוד.

זינט דעמאָלט אָן האָט קיינער נישט געזען דעם אַלכעמיקער, הגם זײַן תּלמיד, קאַנסעליע, האָט געזאָגט, אַז ער האָט איין מאָל געטראָפֿן זײַן „רבין‟ אין שפּאַניע, אינעם יאָר 1953. לויט קאַנסעליעס ווערטער, האָט דער אַלכעמיקער אויסגעזען ייִנגער און זיך פֿאַרוואַנדלט אין אַ נײַער דערפֿרישטער באַשעפֿעניש. אַזוי צי אַזוי, האָט דער מיסטעריעזער חכם ריכטיק פֿאָרויסגעזאָגט די סכּנה פֿונעם נוקלעאַרן געווער און עס גענוג גענוי געשילדערט.

דער אמתער נאָמען פֿון זשאַק בערזשיע, אַ געבוירענער אין אָדעס, איז געווען יעקבֿ בערגער (1912—1978). נאָך ווי אַ חדר־ייִנגל, האָט ער זיך ענטוזיאַסטיש פֿאַרנומען מיט קבלה. אינעם יאָר 1925 האָט ער זיך מיט זײַן משפּחה באַזעצט אין פֿראַנקרײַך, געוואָרן דאָרטן אַ פּראָפֿעסיאָנעלער כעמיקער און אָנגעהויבן אַרבעטן מיטן נוקלעאַרן וויסנשאַפֿטלער אַנדרע עלבראָנער. בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה, האָט בערזשיע מיט גרויס דערפֿאָלג געפֿירט שפּיאָנאַזש קעגן די דײַטשישע געהיימע וויסנשאַפֿטלעכע פּראָיעקטן. אינעם יאָר 1943 האָבן די נאַציס אים געכאַפּט, געפּײַניקט, און אײַנגעזעצט אינעם לאַגער מאַוטהאַוזען. צום גליק, האָט זיך אים אײַנגעגעבן איבערצולעבן דעם חורבן. נאָך דער מלחמה האָט ער געאַרבעט אין דער בריטישער געהיימער אויסשפּיר־דינסט, לייזנדיק די סודות פֿון געהיימע נוקלעאַרע עקספּערימענטן אין דײַטשלאַנד.

ווי אַן ערנסטער וויסנשאַפֿטלער און שפּיאָן, איז בערזשיע געבליבן אַ פֿאַרברענטער פֿאָרשער פֿון מיסטישע ענינים, אַרײַנגערעכנט אַלכעמיע. צוזאַמען מיט לויִ פּאָוועל האָט ער אינעם יאָר 1960 פֿאַרעפֿנטלעכט דאָס אייגנאַרטיקע בוך „דער פֿרימאָרגן פֿון מכשפֿים‟, וואָס האָט ממשותדיק משפּיע געווען אויף דער אַמעריקאַנער „קאָנטער־קולטור‟ פֿון די 1960ער יאָרן. דאָס בוך שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ פֿאַרכאַפּנדיקע דערציילונג וועגן קאָנספּיראַציע־טעאָריעס, געהיימע געזעלשאַפֿטן, אַלכעמיע, „פֿליִענדיקע טעלערס‟ און כּלערליי איבערנאַטירלעכע זאַכן. אין פּאַריז בלײַבט ער באַקאַנט ווי אַ קלאַסיקער פֿונעם האַלב־רעאַליסטישן, האַלב־פֿאַנטאַסטישן זשאַנער.

עס באַקומט זיך, אַז אַן אָדעסער ייִד, וועלכער האָט געגלייבט באמונה־שלמה אין די כּוחות פֿון אַ מיסטעריעזן פֿראַנצויזישן חכם, האָט דורך זײַן אמונה ממשותדיק געווירקט אויף דער אַנטוויקלונג פֿון די הײַנטיקע אַמעריקאַנער מיסטישע קרײַזן; אינעם ענטוזיאַסטישן גלויבן שטעקט טאַקע אַ גרויסער „אַלכעמישער‟ כּוח. ווייניק מענטשן פֿאַרטראַכטן זיך אָבער, אַז בערזשיעס ענטזיאַזם צו אָקולטיסטישע ענינים האָט זיך אָנגעהויבן פֿון זײַן קינדערישן אינטערעס צו די ייִדישע סודות־התּורה.