די ייִדישע פּרעסע — אַמאָל און הײַנט

The Yiddish Press, Then and Now

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published March 03, 2016, issue of March 18, 2016.

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

דער ערשטער נומער פֿון „קול מבֿשׂר‟, אַרויסגעשטעלט אויף דער וועבזײַט Jpress
דער ערשטער נומער פֿון „קול מבֿשׂר‟, אַרויסגעשטעלט אויף דער וועבזײַט Jpress

די צײַטונג האָט געבליט פֿון 1862 ביז 1872, און האָט צוגעצויגן אַ גאַנצע ריי באַקאַנטע שרײַבער און פּאָעטן. פֿאַקטיש, האָט צעדערבוים געגרינדעט די טראַדיציע פֿון ייִדישער זשורנאַליסטיק און ליטעראַרישער פּעריאָדיק. למשל, מענדעלע מוכר־ספֿרימס בוך „דאָס קליינע מענטשעלע‟ איז לכתּחילה דערשינען ווי אַ המשך אין „קול מבֿשׂר‟, וווּ אָבֿרהם גאָלדפֿאַדען האָט פֿאַרעפֿנטלעכט זײַנע ערשטע לידער. שלום־עליכם, מרדכי ספּעקטאָר, שמעון פֿרוג און אַ צאָל אַנדערע קלאַסישע ייִדישע מחברים האָבן אויך אָנגעהויבן זייער קאַריערע, אַ דאַנק צעדערבוימס טעטיקייט.

צעדערבוים איז געבוירן געוואָרן אין אַן אָרעמער משׂכּילישער משפּחה. אַזוי ווי אַ סך אַנדערע משׂכּילים, איז ער בײַם אָנהייב נישט געווען קיין גרויסער ליבהאָבער פֿונעם „זשאַרגאָן‟. ער האָט געגלייבט, אַז ייִדן אין רוסלאַנד דאַרפֿן רעדן אויף רוסיש. פֿונדעסטוועגן, איז דער צוקונפֿטיקער פֿאַרלעגער דערצויגן געוואָרן אין אַ פּראָטאָ־ייִדישיסטישער סבֿיבֿה. דער באַקאַנטער ייִדישער דראַמאַטורג שלמה עטינגער איז געווען אַן אָפֿטער גאַסט בײַ זײַן טאַטן, יוסף צעדערבוים.

קענענדיק גוט העברעיִש, רוסיש, פּויליש און דײַטש, האָט צעדערבוים באַשלאָסן אַוועקצופֿאָרן קיין אָדעס און זיך אָפּגעגעבן מיט משׂכּילישער אינטעלעקטועלער טעטיקייט. ווי אַ הויפּט־פּרנסה, האָט ער זיך פֿאַרנומען מיט שנײַדערײַ און געעפֿנט אַ קליידער־געשעפֿט. מיט דער צײַט, האָט ער זיך באַקענט מיט אַ צאָל וויכטיקע רעגירונג־באַאַמטע, באַקומען בײַ דער רוסישער מלוכה דאָס רשות אַרויסצוגעבן אַ צײַטונג אויף העבעריִש, און זיך פֿאַרנומען מיט רעדאַקטאָרישער און פֿאַרלעגערישער אַרבעט.

דער פֿאַרלעגער האָט אינגיכן פֿאַרשטאַנען, אַז די ראַפֿינירטע שפּראַך פֿון „המליץ‟ איז נישט געווען פֿאַרשטענדלעך דעם ברייטן עולם. אַחוץ העברעיִש, זענען אַ טייל מאַטעריאַלן אין דער דאָזיקער צײַטונג אַרויס אויף דײַטש, אָנגעשריבן מיטן ייִדישן אלף־בית. אַזאַ לשון האָט פֿאַרן פּשוטן ייִד פֿון אַ גאַנץ יאָר אויסגעזען ממש פֿרעמד און קאָמיש. ממילא, האָט צעדערבוים באַשלאָסן אַרויסצוגעבן אַ צווייטע אויסגאַבע, „אויף פּראָסט ייִדיש, כּדי דער פּראָסטער עולם און אַפֿילו ווײַבער זאָלן וויסן, וואָס עס טוט זיך אויף דער וועלט‟. ווען די צײַטונג האָט צוגעצויגן אַ ריי טאַלאַנטירטע מחברים, האָט „קול מבֿשׂר‟ זיך פֿאַרוואַנדלט פֿון אַ משׂכּיליש אַגיטאַציע־בלעטל אין אַ וויכטיקן ליטעראַטור־אוצר.

אין אַ גרויסער מאָס, האָט „קול מבֿשׂר‟ פֿאַקטיש פֿאַרלייגט דעם פֿונדאַמענט פֿון דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור און פּרעסע, הגם צעדערבוים אַליין האָט זײַן גאַנץ לעבן געגלייבט און געדרשנט, אַז אַ ציוויליזירטער אויפֿגעקלערטער ייִד דאַרף רעדן אויף רוסיש. פֿון דער צווייטער זײַט, איז צעדערבוים געווען איינער פֿון די ערשטע ייִדישע ליטעראַטור־קריטיקער און דערפֿאַר געהאָלפֿן איבערצופֿלאַנצן אויף ייִדיש רוסישע און די מערבֿדיקע ליטעראַרישע סטילן און זשאַנערס. פּאַראַדאָקסיש, האָט זײַן „רוסישקייט‟ דווקא באַרײַכערט אונדזער ליטעראַרטור. אין די לעצטע יאָרן פֿון זײַן לעבן איז ער כּמעט צוגעקומען צו אַ מין ייִדישיזם, אויסגעמישט ווײַטער מיט פּראָ־רוסישע טענדענצן.