ייִדיש־לעקציע דורך באַשעוויסעס „פֿאַמיליע מושקאַט‟

Learning Yiddish Through Bashevis' "Family Mushkat"

Yehuda Blum

פֿון הערשל גלעזער

Published May 25, 2016, issue of May 27, 2016.

אין דער רובריק לערנען מיר זיך דעם טײַטש פֿון געשמאַקע פּויליש־ייִדישע ווערטער און אויסדרוקן, וואָס יצחק באַשעוויס זינגער האָט געניצט אין זײַן ראָמאַן „פֿאַמיליע מושקאַט‟.

ווי מיר ווייסן שוין פֿון מײַן פֿריִערדיקן אַרטיקל, איז ר׳ משולם מושקאַט אָנגעקומען קיין וואַרשע מיט זײַן נײַ ווײַב און שטיפֿטאָכטער. דאָס ווײַב ווערט פֿון וואַרשע נתפּעל: „קיין עין־הרע אַ כּרך, האַ?“ נאָר אויף דער שטיפֿטאָכטער מאַכט עס נישט קיין רושם: „׳עך זע נאָך דערווײַל גאָרנישט!׳ האָט זי אָפּגעענטפֿערט אין אַ פּלאַטשיקער גאַליציאַנער אויסשפּראַך“.

דאָס וואָס ס׳ווײַב מיט דער שטיפֿטאָכטער זענען גאַליציאַנער איז וויכטיק צוליב צוויי סיבות. ערשטנס, כאָטש הײַנט איז גאַליציע (חוצן מיזרח) אַ טייל פֿון פּוילן, איז עס דעמאָלט געווען אַ טייל פֿון דער עסטרײַכישער אימפּעריע, בשעת וואַרשע און ס׳רובֿ פּוילן האָבן געהערט צו רוסלאַנד. זענען אין די צוויי ראַיאָנען אויפֿגעקומען היפּשע אַנדערע רגילותן: למשל, די גאַליציאַנער האָט געצויגן צו ווין, נישט צו וואַרשע. אָט פֿאַר וואָס ר׳ משולם האַלט פֿאַר נייטיק צו פֿאַרענטפֿערן פֿאַר די ווײַבער זײַן שטאָט: „׳אַוודאי, צו ווין קומט עס נישט!׳“

חוץ דעם איז כּדאַי אָנצוּווײַזן, אַז דער שטיפֿטאָכטערס „עך“ גיט אָנצוהערן דערויף, וואָס דאָס וואָרט „איך“ האָט אפֿשר זיבן פֿאַרשיידענע אַרויסרעדן: אין גאַליציע, בוקעווינע און טייל אוקראַיִנע — „עך“; אין לובלינער געגנט — „יעך“, אין וואַרשע און אַרום — „יאַך“, אין לאָדזש „אי-י-יך“ (ד״ה, מיט זייער אַ לאַנגן „י“־וואָקאַל); אין צפֿון־אוקראַיִנע — „איך“, אין דער ליטע — „ייִך“ און אינעם „קלין“ צווישן וואַרשע און ביאַליסטאָק — „אַך“. דער אויסלייג „איך“ האָט זיך אָנגענומען מסתּמא מיטן אונטערשפּאַר פֿונעם דײַטשישן ich, אָבער דאָס פֿאַרדעקט דעם גאַנצן ייִדישן רעגן־בויגן. מחשבֿותן, האָט זיך דווקא פֿאַרן אויסלייג „ייִך“ אָנגענומען דער פּיאָנער פֿון דער ייִדישער פֿילאָלאָגיע, בער באָראָכאָוו; חוץ דעם האָט אַזוי גערעדט מײַן באָבע, פֿון גראָדנער געגנט, איז עס מיר אײַנגעבאַַקן אין האַרצן.

„ווי אַלע מאָל ווען ר׳ משולם איז ערגעץ געפֿאָרן אָדער צוריקגעקומען, איז גלײַך געוואָרן אַרום אים אַ רעדל נײַגעריקע“ — אין טראַדיציאָנעלן מאַמע־לשון האָט מען אויף מענטשן וואָס שטייען צוזאַמען אין גאַס נישט געזאָגט „גרופּע“, נאָר „רעדל“. ר׳ משולם האָט געהאַט „אַ ווײַס בערדל, וואָס איז געוואַקסן אויפֿן שפּיץ קין — שיטער, יעדע האָר איבערצוציילן“, ד“ה, גאָר ווינציק.

כאָטש ר׳ משולם „האָט אויסגעזען אַנדערש ווי געוויינטלעך וואַרשעווער ייִדן פֿון אַלטן שניט“, האָט מען אים „פֿון דער ווײַטנס געקאָנט אָננעמען פֿאַר אַן אַלטן פּויליש פּריץ אָדער אַפֿילו אַ קאַצאַפּ“, ד״ה, אַ רוס. וועגן ר׳ משולמס קאַפּאָטע שרײַבט באַשעוויס „דאָס בגד“ — ליטווישע ייִדן זאָגן „דער בגד“, פּוילישע „דאָס מלבוש“, האָט באַשעוויס (אָדער דער זעצער) די צוויי אויסגעמישט. „אויף ביידע שלייפֿן“ האָט ער געהאַט „שטיקלעך ווײַסע פּאות, שוין האַלב אויסגעקראָכענע“ — אַז די האָר בײַ אַ מאַנסביל (זעלטענער: בײַ אַ ווײַבספּאַרשוין) ווערן שיטער, זאָגט מען, אַז זיי קריכן אויס.