רוחניות

חוהס עפּל און די הייליקע שכינה

Eve's Apple and the Holy Shechinah

פֿון יואל מאַטוועיעוו

(שײַכותדיקע אַרטיקלען: //yiddish.forward.com/articles/196146/on-the-road-theres-a-tree, //yiddish2.forward.com/node/3414)

אין פֿאַרשיידענע אַמעריקאַנער שטעט פּראַוועט מען יעדעס יאָר פֿרילינג־פֿעסטיוואַלן פֿון עפּל־צעבלי.

למשל, דעם 19טן מײַ האָט זיך אָנגעהויבן אַזאַ שׂימחה אין דער שטאָט וויליאַמסאָן, אינעם צפֿונדיקן ראַיאָן פֿונעם שטאַט ניו־יאָרק. דער עפּל־צעבלי איז אַ חנעוודיק נאַטור־געשעעניש, וואָס פּאַסט זיך גוט צו צו קאַרנאַוואַלן, קינדער־פּאַראַדן, זינגערײַען און אַנדערע פֿאַרווײַל־אונטערנעמונגען.

אין אַ פֿריִערדיקן „פֿאָרווערטס‟־אַרטיקל מײַנעם האָב איך באַמערקט, אַז דער חודש ניסן ווערט אַסאָציִיִרט נישט בלויז מיטן יום־טובֿ פּסח, נאָר אויך מיט דער שיינער פֿרילינגדיקער מיצווה צו בענטשן די בליִענדיקע ביימער מיט דער „ברכּת־האילנות‟. אַליין האָב איך געזאָגט די דאָזיקע ברכה חול־המועד צווישן בליִענדיקע עפּלביימער אינעם סטאַטען־אײַלענדער „סילווער לייק פּאַרק‟.

ווי ס׳איז באַקאַנט, טראָגט די שטאָט ניו־יאָרק דעם צונאָמען „דער גרויסער עפּל‟. לויט אַ באַוווּסטער פֿאָלקס־לעגענדע, איז אַ געוויסע אָרטיקע פֿרוי מיטן נאָמען מאַדאַם חוה געווען די פֿאַרוואַלטערין פֿון אַ גרויסן און באַרימטן הורן־הויז אינעם 19טן יאָרהונדערט, וווּ זי האָט פֿאָרגעלייגט אירע קליִענטן צו פֿאַרזוכן די „עפּל‟. ערנסטע פֿאָרשער פֿון דער שטאָטישער געשיכטע לייקענען אָפּ די דאָזיקע מעשׂה און גלייבן, אַז דער צונאָמען איז אויפֿגעקומען אין די 1920ער יאָרן, ווען דער ספּאָרט־קאָמענטאַראָר דזשאָן פֿיץ׳דזשעראַלד האָט אָנגעהויבן אַ צײַטונג־רובריק וועגן רײַט־פֿאַרמעסטן אויף די ניו־יאָרקער היפּאָדראָמען, באַטיטלט „אַרום דעם גרויסן עפּל‟. אין יענער תּקופֿה האָט מען אַסאָציִיִרט די היפּאָדראָם־געווינער מיט דער דאָזיקער פֿרוכט. אַזוי צי אַזוי, באַשטעטיקט די פֿאָלק־ווערסיע די היסטאָרישע און פּסיכאָלאָגישע אַסאָציאַציע פֿון עפּל מיט ווײַבלעכקייט, צום גוטן צי צום שלעכטן, וואָס שפּיגלט זיך אָפּ אויף פֿאַרשיידענע אופֿנים אין דער ייִדישער טראַדיציע.

בײַם אַשכּנזישן פּסחדיקן סדר זענען די עפּל, געוויינטלעך, דער הויפּט־אינגרעדיענט פֿונעם חרוסת, אויסגעמישט מיט וועלשענע ניס, ווײַן און געווירצן. לויט אַ באַקאַנטן מאמר־חז״ל, האָט רבי אלעזר ברבי צדוק געהאַלטן, אויפֿן סמך פֿון אַ פּסוק אין „שיר השירים‟, אַז דאָס חרוסת איז מרמז אויף די עפּל־ביימער, אונטער וועלכע די ייִדישע נשים־צדקניות אין מצרים האָבן שטילערהייט געהאַט זייערע קינדער. דער פּשוטער פּשט פֿונעם פּסוק — „תּחת התּפּוח עוררתּיך‟ — האָט אָבער אַ בפֿירוש עראָטישן טעם.

זיגמונד פֿרויד ברענגט אַ ציטאַט פֿון געטעס „פֿאַוסט‟ אין זײַן בוך וועגן חלומות־אָפּטײַטש, דערקלערנדיק, אַז עפּל און עפּל־ביימער אַסאָציִיִרן זיך אומבאַוווּסטזיניק מיט דער פֿרויען־ברוסט. דער אויסצוג פֿון דער פּאָעמע דערמאָנט טאַקע די פּסוקים אין „שיר השירים‟.

די מקובלים גייען נאָך ווײַטער מיט כּמו־פֿרוידיאַנישע רמזים. פֿאַר דער שבת־סעודה פֿרײַטיק־צו־נאַכטס פֿאַרבעט מען אויף אַראַמיש דעם מיסטעריעזן גאַסט, וואָס הייסט „חקל תּפּוחין קדישין‟ — „דער סאָד פֿון הייליקע עפּל‟. אַן עפּל־סאָד איז אַ באַקאַנטער סימבאָל פֿונעם גן־עדן אין דער ייִדישער טראַדיציע. על־פּי־קבלה, רופֿט מען אַזוי אָן די הייליקע שכינה — די געטלעכע אַנטפּלעקונג אין דער וועלט, וואָס ווערט באַטראַכט ווי אַ ווײַבלעכער אַספּעקט פֿונעם באַשעפֿער אַליין, כּסדר אַסאָציִיִרט מיט פֿרויען־ענינים.

אין די קלאַסישע קבלה־ספֿרים ווערן דערקלערט גאַנץ פּרטימדיקע אַסאָציאַציעס צווישן פֿאַרשיידענע מדרגות פֿון רוחניות און מענטשלעכע אבֿרים. דער אַריז״ל האָט בפֿירוש אַסאָציִיִרט אַ געוויסע מדרגה פֿון שכינה־אַנטפּלעקונג, אין וועלכער עס ווענדט זיך דער מיסטישער זיווג צווישן די מענערלעכע און ווײַבלעכע אַספּעקטן פֿון געטלעכע כּוחות, מיטן אויסערלעכן טייל פֿונעם אינטימען אבֿר בײַ אַ פֿרוי — „בשׂר תּפֿוח‟.

דער גרויסער מקובל, רבי יעקבֿ־קאָפּל ליפֿשיץ, דערקלערט אין זײַן קלאַסישן ספֿר „שער גן העדן‟, אַז דער דאָזיקער „עפּל‟־אַספּעקט פֿון רוחניות שטימט אין דער גשמיותדיקער וועלט מיטן קליטאָר. נאָך גראַפֿישער קלינגען די פּרטימדיקע מיסטישע פּירושים וועגן מיקווה און סעקסועלע באַציִונגען פֿון רבי לוי־יצחק שניאורסאָן, דער טאַטע פֿונעם לעצטן ליובאַוויטשער רבין. אַזעלכע כּמו־פֿרוידיאַנישע שילדערונגען פֿון רוחניותדיקע כּוחות זענען איינע פֿון די סיבות, פֿאַרוואָס אַ טייל פֿרומע קרײַזן דערלאָזן בלויז חתונה־געהאַטע מענער פֿון איבער 40 יאָר צו לערנען קבלה.

אַזוי צי אַזוי, באַקומט זיך, אַז געוויסע השׂגות פֿון די מקובלים שטימען מיט פֿרוידס טעאָריעס. די עפּל און פֿרויען גייען האַנט אין האַנט אין די תּהומען פֿונעם מענטשלעכן באַוווּסטזײַן. ס׳איז מערקווירדיק אָבער, אַז אין פֿאַרגלײַך מיט די מערבֿדיקע נעגאַטיווע קריסטלעכע אַסאָציאַציעס, איז די ספֿירת־המלכות, דער „מלכותדיקער‟ אַספּעקט פֿון געטלעכקייט, אין דער ייִדישער טראַדיציע טיף פֿאַרבונדן מיט דער שכינה. אָפֿט זענען די דאָזיקע טערמינען פּשוט סינאָנימען.

אין אַ סך באַקאַנטע חסידישע ספֿרים ווערט דערקלערט, אַז פֿרויען שפּילן אַ באַזונדערס וויכטיקע ראָלע אין דער וועלט און אינעם גאולה־פּראָצעס, צוליב זייער שײַכות צו דער ספֿירת־המלכות. אין דער אמתן, איז אַזאַ אַסאָציאַציע אויך באַקאַנט אין דער נישט־ייִדישער אייראָפּע. איינע פֿון די באַקאַנטע אייראָפּעיִשע רעגאַליעס (קיניגלעכע סימבאָלן) — אַ גאָלדענע ספֿערע מיט אַ קרייץ אויפֿן שפּיץ — הייסט „דער קיניגלעכער עפּל‟ אויף פּויליש, דײַטשיש און אַ ריי אַנדערע שפּראַכן. אויף רוסיש האָט דער דאָזיקער סימבאָל אויך אַזוי געהייסן, הגם הײַנט איז ער באַקאַנט ווי „דערזשאַוואַ‟ — „מלוכה‟. דער סימבאָל רעפּרעזענטירט די מאַכט פֿונעם קיניג איבער דער וועלט, ווי אַן ערדישער פֿאָרשטייער פֿון מלכות־שמים.

די דאָזיקע קיניגלעכע רעגאַליע שטאַמט פֿון פֿאַרקריסטלעכע צײַטן; אַנשטאָט דעם קרייץ, איז אין דער אוראַלטער ווערסיע געשטאַנען אויפֿן שפּיץ די געטין פֿון נצחון — די רוימישע וויקטאָריע אָדער די גריכישע ניקע. עס קאָן זײַן, אַז דער קריסטלעכער וואַריאַנט שטאַמט אויך פֿון גאָר אַלטע טראַדיציעס און איז פֿאַרבונדן מיטן צייכן פֿונעם פּלאַנעט ווענערע, וועלכער איז הײַנט אויך אָנגענומען ווי דער אינטערנאַציאָנאַלער סימבאָל פֿון פֿרויען.

דער דאָזיקער סימבאָל טרעפֿט זיך אויך צומאָל אין קבלה־ספֿרים און ווי אַ סגולה און האָט טאַקע אַ שײַכות צו ווערענע, וואָס ווערט באַטראַכט ווי אַ ווײַבלעכער קאָסמישער קערפּער און פֿיגורירט אינעם ספֿר־הזוהר ווי איינער פֿון די שכינה־סימבאָלן. פֿון דער אַנדערער זײַט, ווערט ווענערע אָפֿט אַסאָציִיִרט אין דער נישט־ייִדישער טראַדיציע מיט אַן עפּל.

עס באַקומט זיך, אַז מע וואָלט געקאָנט פֿאַרוואַנדלען די „ברכּת־האילנות‟ אין אַ טשיקאַווער ייִדישער אונטערנעמונג מיט אַ פּראָגרעסיוון און אַפֿילו פּראָוואָקאַטיוון טעם. אין דער „שטאָט פֿונעם גרויסן עפּל‟ איז עס באַזונדערס פּאַסיק.

וואָס שייך דער נעגאַטיווער אַסאָציאַציע פֿונעם עפּל מיט חוהס זינד, איז כּדאי צוצוגעבן, אַז הגם זי איז מער באַקאַנט אין דער קריסטלעכער טראַדיציע, איז זי פֿאָרט נישט אין גאַנצן פֿרעמד דער ייִדישער פֿאָלק־ליטעראַטור. צום בײַשפּיל, די פּרי פֿונעם עץ־הדעת ווערט געשילדערט ווי אַן עפּל אין „צאינה־וראינה‟.